بخش سوم فصل ششم : تاج خروس تا ورد

در معرفت کشتزار به تخصیص

تاج خروس

از آن ریگ بر روی بذر ریخته آب دهند و نهال آن چون برسد در هرجا کارند زمین آن را یک ذرع(واحر اندازه گیری طول معادل زرع) مغاک نموده که خون گوسفند و انبار بسیار بریزند و خوب روش میکند(ارشادالزراعه).

ترنج

اگر او را بدرخت فرصاد(درخت توت یا توت سرخ) که آن توت است یا بدرخت انار پیوند کنند ترنج او بغایت سرخ شود(نفائس الفنون).

و همچنین خاکستر برگ کدو در بن درخت کنند نیک باشد و سرما باز دارد(نزهت نامه علایی). درخت ترنج خرد به برگ کدو بپوشانند از سرما نگاه دارد(نزهت نامه علایی).اگر لختی از بن درخت بردارند و خون در او ریزند ترنج بزرگ شود و بر بسیار آرد(نزهت نامه علایی). و اگر سیکی گرم بر ترنج ریزی زود عفن گردد و بپوسد(نزهت نامه علایی). اگر درخت ترنج را با برگ کدو بپوشانند از سرما نگاه دارد(نوادرالتبادر) و (آثار و احیاء). و سرما در آن(ترنج) زیاده اثر کند که در نارنج کند. و در بعضی مواضع که اندک سرما باشد بپوشانند به علف و نی چنان که در استرآباد و مازندران کنند(آثار و احیاء).

سیکی گرم را اگر بر ترنج ریزند عفن گردد و برسد(نوادرالتبادر).

صاحب الفلاحه گوید رماد(خاکستر) و ورق کدو زیر درخت ترنج بگسترانند ثمر درخت ترنج بسیار شود و هم از آن نیفتد. و اگر درخت ترنج ضعیف باشد، او را به ورق یقطان(نوعی سنگ) پوشاننداو را قوی کند(عجایب قزوینی).

و اگر گل درخت کدو را بخون بیامیزند و در زیر درخت ترنج نهند او بزرگ شود واگر ترنج را بگچ طلا کنند همه سال تازه بماند و نیفتد و بزرگ شود(نفائس الفنون).

اگر خاکستر برگ کدو در زیر درخت ترنج نهند ثمره بسیار دهد و هیچ از آن تلف نشود. و اگر درخت او ضعیف باشد یک کدو بنشانند قوی شود و اذیت سرما از او دفع گردد(نفائس الفنون).

توت

اگر خرتوت(توت بزرگ بیمزه) سیاه در کوزه سفال نهی و سرش بپوشی زود ترش شود(نزهت نامه علایی). چون درخت توت خواهند نشاندن در زیر او عنصل بکارند قوت گیرد(نزهت نامه علایی).

اگر که خواهند توث سپید سیاه شود مغاکی بباید کندن در بن درخت توث و مقدار دو غربال توث سیاه در بن درخت انبار باید کرد، دیگر سال توث سیاه بار آرد. و اگر همچنین توث سپید در بن درخت توث سیاه کنند سپید گردد(فرخ نامه).چون آفت کرم یکی از موش و مورچه باشد. خان هائی که در آن کرم گیرند تماما آهک اندود کرده باشند و احتیاط تمام کنند تا از آن ایمن باشد. لاجرم در بعضی ولایات ساق درخت توت را چهار پنج گز کمتر و بیشتر بگذارند و بعد از آن هر سال شاخ آن به جهت کرم می برند(آثار و احیاء).

جوز

اگر خواهی پوست گوز نازک و سست شود پیش از آنکه بخواهی نشاندن به پنج روز در کمیز پسری کن که خواب ندیده باشد. و چون بنشانی خاکستر بر او فشان تا پوست نازک شود. و اگر خواهی که دست شکن گردد، یک گوز درست بگیر و پوست از او باز کن چنانکه مغز درست بیرون آید. و هیچ خراشیده نشود. آنگاه در رکوئی کن یا در برگ رزنه(شوید) و تر گردان و بنشان. بر آنچه آرد آن درخت پوست او چنان باشد که به دست بتوان مالیدن. اگر قدری برگ گل کوهی بر او فشانند، چیزی آید لطیف. سبویی بستان و بُنش بشکن و چندانکه در او شود گوز در کن صد کم یا بیش و همچنان در زیر خاک کن. چون برآید، ریشه بهم ببرد و درختی قوی و پر بر باشد و به زودی در بر آید(نزهت نامه علایی).

اگر جوز را پنج روز در گمیز پسری افکنند خواب ندیده پس بنشانند، پوست وی تنک باشد. اگر جوزی را از پوست بیرون کنند، چنانک بنخراشد، و در برگ رز پیچند تر و بنشانند، پوست وی بغایت تنک باشد(عجایب طوسی). اگر خواهند تا درخت جوز آورد و نرمه باشد گوز را درست باید بیرون کرد از پوست، آنگاه بکارند. و از مورچه نگاه دارند تا تباه نکند، و چون بگیرد و سال برآید به جای دیگر نقل کنند. چون در بر آید پوست تنک باشد و بسیار بار آورد(فرخ نامه).

و اگر سه خار از درخت زعرور(میوه ای صحرایی شبیه سیب) بر درخت گوز بندند بار بسیار دهد(فرخ نامه). و اندر نرمه گرداندن چاره ای هست، مغاکی بباید کندن در بن درخت و بوره ارمنی و سرگین کبوتر اندر بن او انبار باید کرد اندر سالی چهار بار تا نرمه گردد(فرخ نامه).

صاحب الفلاحه گوید اگر خواهند که پوست جوز سست بود چنانکه بدست خورد شود، جوز را در بول کودکی اندازند که بالغ نبود، چند روز آنگاه آنرا بکارد و خاکستر بر وی افشاند، که او چون بار آورد، جوز او بدست خورد شود. و اگر مغز جوز بستانند، چنانکه از او هیچ ساقط نشده باشد، و آنرا در کاغذی یا خرقه یا ورقی پیچد، و بکارد ازین ثمره حاصل شود که قشرا و چون کاغذ بود. صاحب الفلاحه گوید درخت جوز را به فستق وصل کنند از آن ثمره عجیب حاصل آید(عجایب قزوینی).

و صاحب علم فلاحت آورده است که اگر جوز را بسایند و قشر او باز کنند چنانکه زخمی باو نرسد و آنرا در رکوئی یا کاغذی یا برگ چنار یا برگ دیگری پیچند و بکاریند جوزی که از آن درخت باشد چون کاغذ باریک بود و اگر جوز را در بول کودکی که کمتر از پنج روزه باشد نقوع کنند و بکارند و اندکی خاکستر بر آنجا افشانند پوست ثمره او چنان باریک باشد که بدست از هم باز رود و اگر در حالت زرع جوز برگ گل را در زیر او بریزند ثمره او بزرگ باشد(عجایب قزوینی) و (نفائس الفنون).

اگر خواهی که(گوز) پوستش نازک شود پیش از آن که خواهی نشاندن به پنج روز در گمیز کودک نارسیده نهند، و چون بنشانند خاکستر بر وی فشانند که پوست او و نازک شود(نوادرالتبادر).

جالینوس حکیم گوید که کاشتن نهال جوز در سردسیر باید و زمین خشک و چون خواهند جوز کارند جوز را پنج شبانه روز در شراب کهنه آغشته کنند یا در بول کودك نابالغ و بعد از آن کارند و چون ببار آید پوست جوز تنک بود(ارشادالزراعه) و (معرفت فلاحت). و در وقت کاشتن ملاحظه کنند که سر جوز یعنی آن جانب که متصل بدرخت نیست بجانب بالا بود(ارشادالزراعه) و (معرفت فلاحت). و اگر درخت جوز را که به بار آمده بود بیخ آن را به آهن فولاد باریک سوراخ کنند چنانچه از دیگر طرف بیرون آید و همچنان بگذارند که پوست جوز تنک شود و مغز او سفید بود. و باید که عروق درخت جوز را هر سال بر خاکستر کنند و خاکستر بر شاخ های آن پاشند نیز نافع است. و جوز را چنان بشکنند که مغز او درست برآید و آن را در قدر(دیگ) پشم زده بپیچند یا در برگ چنار و بعد از آن بنشانند چون سبز شود بار آورد پوست آن به غایت تنک بود وبعضی مردم بادام و دانه که مغز دارد به این طریق نشانند پوست آن دانه که آن درخت بار آورد تنک بود(معرفت فلاحت). و اگر درخت جوز تنک شود و مغز او سفید بود و اگر پری چند خورد از پرهای مرغ سرخ بر لته بندند یا بر قطعه نمد سرخ که از مزبل های برچیده باشند و از درخت جوز بیاویزند پیش از آنکه جوز برسد هیچ جوز از درخت ساقط نشود(معرفت فلاحت). و چون خواهند جوز نشانند جوز را پنج شبانه روز در شراب کهنه آغشته کنند یا در بول کودک نابالغ و بعد از آن بنشانند چون به بار آید پوست جوز تنک بود(معرفت فلاحت). و اگر نهالی جوز برکنند و به موضع دیگر نقل کنند و از آن موضع بعد یک سال به موضع دیگر تا سه نوبت زودتر به بار آید(معرفت فلاحت).

پیچیدن جوز در برگ چنار آن را از مورچه و باقی حیوانات ایمن نگاه دارد(معرفت فلاحت).