بخش دوم فصل سوم : در معرفت کشتزار و درختستان

منابع حیوانی

سرطان

و اگر خرچنگی در زیر درخت بنهی بر نگاه دارد(نزهت نامه علایی).

اگر از درخت میوه دار خرچنگ بیاویزند بسیار بر آورد(نزهت نامه علایی).

سرگین کبوتر

اگر سرگین کبوتر را در آب کنند و آن بیخی که نزدیک زمنی بود شقه کنند و سنگ دراز در آتش نهند و (در آن شقه گذارند) و بعد از آن خاک بر روی آن ریزند، میوه آن درخت سالم ماند(مفاتیح الارزاق جلد سوم).

اگر سرگین کبوتر را در آب کنند و در شاخ های درخت مالند بار بسیار آورد(معرفت فلاحت) و (مفاتیح الارزاق جلد سوم).

شاخ

و اگر دو سرو بگیری و هر دو را روی بهم کنی مانند طاق و از درخت بیاویزی یا زیر درخت گشاده گردانی و سوراخی خرد در بیخ وی کنی، و سنگی سپید درو نهی و به خاک بپوشانی و اگر به روز هرمزد از ماه آذر تبری به دست گیری و به نزدیک درخت آیی و گوئی هان اگر بر بیفشانی، ترا بیفکنم(نزهت نامه علایی).

و اگر در بن درخت سرو گوسفند نهی چنانکه بیش دو انگشت بر زبر باشد و آب و باران در او ایستد بر نیکو آرد و هیچ نیفتد(نزهت نامه علایی).

ماهی

اگر بر شاخی بندند آن درخت بار بسیار آورد(نوادرالتبادر).

منابع کانی

و اگر زمین گرد درخت را بکاوند و آن بیخی که نزدیک زمین بود شقه کنند و سنگ دراز در آتش نهند و (در آن شقه گذارند) و بعد از آن خاک بر روی آن ریزند، میوه آن درخت سالم ماند(ارشادالزراعه)، (معرفت فلاحت) و (مفاتیح الارزاق جلد سوم).

و اگر سنگی به دست آورند که سوراخ اصلی داشته باشد بی آن که کسی او را سوراخ کرده باشد و آن سنگ بر درخت بندند بار آن درخت ساقط نشود. و اگر بر رقعه این کلمات نویسند ... و آن رقعه را بر آن درخت بندند میوه آن محفوظ بماند(معرفت فلاحت).

سرب

یا طوقی از سرب در بن درخت کنی(بر نیفشاند)(نزهت نامه علایی).

ایضا اگر طوقی از سرب بسازند و گِرد درخت گردانند در موضعی که درخت از زمین جدا می شود بار آن درخت زیاد شود(ارشادالزراعه)، (معرفت فلاحت) و (مفاتیح الارزاق جلد سوم). و هیچ از آن ساقط نشود(ارشادالزراعه)، (معرفت فلاحت).

در معرفت کاشت درختان

در بیان آن که از درخت ها کدام از تخم بروید

گوییم درخت هایی که از تخم روید بر دو قسم است. قسم اول آنکه تا تخم نکارند بوجهی دیگر نتوان نشاندن مانند درخت زردآلو و جوز و شفتالو و فندق. قسم دوم آن که با وجودی که از تخم کشته باشند اگر خواهند که بی تخم بنشانند توان نشاندن مانند درخت سیب و امرود و آلو(آثار و احیاء).

در نشاندن درخت

شاخ سیب و به و آلو و سماق و ارغون(ارغوان) و فندق و جوز اگر بعمارت تمام ننشانند به نادر می گیرد و شاخ انجیر و توت و امثال آن بسیار دیگر هست و آنچه معهود آنست که شاخ آن می نشانند و چون ریشه کرده باشد برکشند و باز نشانند هم بگیرد مانند درخت سنجد و بید و توت و امثال آن(آثار و احیاء).

در پیوند درختان

تطعیم(پیوند) درخت انگور ]به سوراخ کردن[ و ترکیب درخت بر درخت چگونه باشد؟

تطعیم ترکیب درخت بر درخت باشد، و درهم پیوستن آن از عجایب صنع باری تعالی است. و اهل این اقلیم بدانند، و از طریق های دیگر که مشهور است نیاوردم. و این که گفتم چنان بود که سوراخی محرف(تراشیده) در ساق رز کند، آنگاه تاکی از بن رز که نزدیک آن باشد ازین سوراخ کشد محکم، و همچنان مقدار دو سال بگذارد، و گاه گاه کناره های پیوند را به آهنی بخراشد تا نیک در یکدیگر ملتحم گردد، آنگاه بن آن تاک که در سوراخ کشیده باشد از مادرش جدا گرداند، و آن که باقی که بر بالای سوراخ بود از ساق اصل پاره ای ببُرد، [و] به داس تیز ساده گرداند، و گل تر بر زخم گاه وی زند نیک، و بگذارد تا یکی شود(یواقیت العلوم).

ترکیب درخت انگور بر هیچ درخت دیگر شاید کردن یا نه؟

از جمله سِرهای این صناعت یکی این است که هیج درخت ترکیب درخت انگور قبول نکند مگر درخت چنار از مشاکلتی(مشابهت) که میان ایشان است در چوب و برگ. اگر کسی خواهد که رَز را بر وی ترکیب کند، درخت چناری که نو باشد و از بند دست سطبرتر نبود، که تازه و بنشاط باشد، آن را پاره ای ببُرد چنانکه قدر دو انگشت از زمین برداشته بود. آنگاه بر مثال تطعیم انگور که میان اهل این صناعت مشهور است ترکیب کند، و در زیر ریگ بپوشاند، تا گرفته شود و بروید. و گفته اند چندان بار گیرد که وصف نتوان کردن(یواقیت العلوم).

از غرائب ترکیب های درختان چیست؟

گفته اند که اگر سیب با امرود بر درخت بید ترکیب کنی، میوه او محرور(مزاج گرم) را سخت نافع باشد. و اگر نارنج [و] ترنج ترکیب کنی، لیموی بزرگ بار آرد. و اگر بادام بر درخت ونمشک(پسته کوهی) کنی، پسته عجیب بار آرد. زردآلو که بر بادام ترکیب کنند، شیرین تر از آن باشد که بر هلو ترکیب کنی. و همچنین سیب بر درخت توت سیاه، سیب سیاه آید. و در جمله بباید دانستن، هر میوه ای که آن موصل(پیوندی) باشد، لطیف تر و نیکوتر بود از آن که خودرو و یک تا رسته بود(یواقیت العلوم).