بخش دوم فصل ششم : تاک

در معرفت کشتزار به تخصیص

نشاندن تاک

چون شاخ و غرس خواهی نشاندن باید که از رز پیر کهن گسته ببُرند و از رز نوخاسته باز نبرند چنان باید که بر بسیار آورده باشد و این شاخ را که بخواهند نشاندن املس(هموار) باید کرد و بر هر شاخی ده دوازده چشمه(دهانه. سوراخ) باشد و نه از سر ببرند و نه از بن، میان باید. و آنگاه باید نشاندن که از ماه نو چهار روز گذشته باشد تا چهاردهم ماه(نزهت نامه علایی).

و البته در رز، کرنب و نخود نباید کشتن و کمتر از دو گز نباید که بر زمین فرو برند که شاخ در آن نهند(نزهت نامه علایی). و اگر خواهی رَز بر درخت فکنی باید که سرو بز به زیر آن درخت در زمین نشانی چنانکه دو انگشت سرو برداشته باشد و آب در او ایستد بر بسیار بر گیرد و همه بپرورد(نزهت نامه علایی).

انگور آنگه باید نشاند کی(که) ماه چهارده بود، نه از سر قضیب(شاخه درخت) و نه از بن وی، لیکن از میانه و هر دو سر به سرگین گاو درباید گرفت و قدری نانخواه دربن افکنند و در رز البته نخود و کرنب بکارند و دو ارش به زمین فرو برند(عجایب طوسی). باید که شاخ تاک از باغات نو گیرند نه از کهنه و غرض از نود و دو و سه ساله نیست، بلکه از هفت ساله تا سی ساله نو است و زیاده از این کهنه باشد و کمتر از این هنوز ضعیف باشد(آثار و احیاء).

دفع آفات

هر دو سر شاخ به سرگین گاو در باید گرفتن تا آفت نرسد. از آنچه سرگین گاو خاصیتی دارد و قدری بلوط کوفته در بن هر شاخی باید نشاندن تا قوی گردد(نزهت نامه علایی).

داس که بدو شاخ رز بزنند بخون خرس یا بخون بزغ بیندایند کرم در آن شاخ نیفتد که بدو بریده باشند(نزهت نامه علایی). آب شاخ رز بوقت بریدن بگیرند و با سیکی بیامیزند و در کوزه ای کنند و در میان رز بنهند ملخ آنجا نشود(نزهت نامه علایی) و (نوادرالتبادر).

آفت های رز چگونه شاید رفع کردن؟

اما رزی که بار فراخود نگیرد در وقت خزان، ساق آن را به میخی از چوب بلوط بباید شکافتن، و سنگی کوچک در میان نهادن، و گمیز مردم کهن کرده در بن آن ریختن اندک اندک، آنگاه سرگین با گل آمیخته در بن وی کردن. و رزبن که بیمار شده باشد، گل از اصلش باز باید کردن. اگر کرم درو باشد بگرفتن، و اگر نباشد، خاکستر هیزم به سرکه سرشته در ساقش باید مالیدن و گل با جای کردن. و اگر خواهند که رز از کرم و خنجد(حشره) نگاه داشته شود، در وقت رز بریدن، داس به شیر بباید آلودن. و نیز اگر به سرگین گاو دود کند، روزی که باد جهد، کرم و خنجد هلاک شود(یواقیت العلوم).

و هم او گوید که اگر خواهی که کرم در درخت کَرم(تاک) نیفتد باید که چون تاک او را خواهی بریدن، داس را به خون خرس یا ضفدع ملطخ(آلوده) کنی که هیچ کرم در او نیفتد(عجایب قزوینی).

معرفت اموری که در تاک نشاندن رعایت باید کرد(معرفت فلاحت)، افلاطون حکیم گوید(ارشادالزراعه) هر دو طرف تاک را به سرگین گاو تازه آلوده کنند تا از کرم محفوظ ماند. و اگر قدری اژغون و بلوط بکوبند و بعد از آن که تاک در حفره نهند، بر آن ریزند از آفات محفوظ ماند و بار بسیار آورد(ارشادالزراعه) و (معرفت فلاحت). و اگر اره به سیر بیالایند و تاک از آن ببرند. و هر گاه که بوی سیر کم شود دیگر بار بمالند آن تاک از کرم سبز محفوظ بماند(معرفت فلاحت).

اگر گوگرد، پشگل بز و تراشه چوبی که از اره بریده باشند، دربیخ تاک دود کنند، از غنچه و کرم و همه جنبندگان محفوظ ماند(معرفت فلاحت) و (مفاتیح الارزاق جلد دوم). اگر روغن زیتون را در دهن نمایند، بر شاخه و ثمر تاک بپاشند، نفع کلی نماید(مفاتیح الارزاق جلد دوم). اصحاب فلاحت رومیه را در ماه ایلول(ماه سریانی مطابق ماه سپتامبر)، در زرع و غرس اهتمام تمام است. خاصه در علاج ناخوشی تاک، که آن را یرقان گویند، خاصه همین ماه است. در سایر ایام نه نافع است و نه مضر. علاج آن است که بگیرند از موی سیاه و سفید بز و فتیله نمایند بر ساق و شاخه های تاک ببندند، رفع شود. و نیز در همین ماه ایلول بروی تاکهایی که یرقان دارد، آب سرد بپاشند که شاخه ها تر و شسته شود. اگر بعد از آن باد بوزد و آن را خشک کند، به زودی آن مرض زائل شود(مفاتیح الارزاق جلد دوم). اگر شاهدانج(شاهدانه) با شاخ بز ماده و کفشک(سُم) آن، و براده عاج که بیخ مهلک است، در باغ تاک دود کنی، سباع(درندگان) نزدیک آنجا نیایند(مفاتیح الارزاق جلد دوم).

و بعضی بیخ تاک را به روغن قطران آلوده کنند تا از کرم و عفونت محفوظ ماند(ارشادالزراعه)،(معرفت فلاحت) و (مفاتیح الارزاق جلد دوم). و اگر خاکستر چوب انجیر با زرنیخ در بیخ درخت تاک نمایند،از کرم محفوظ ماند(معرفت فلاحت) و (مفاتیح الارزاق جلد دوم). اگر خوشه انگور رسیده بر استخوانی بندند و آن را در میان کَرم بر زمین فرو برند و همچنان بگذارند و بر ندارند، تگرگ بر آن کَرم ضرر نرساند(مفاتیح الارزاق جلد سوم). و اگر هر شاخ تاک را که ببرند به لحم(گوشت) خرس طلا کنند آن رز از زنبور محفوظ ماند و از دود گوگرد بگریزد(معرفت فلاحت).