بخش اول فصل ششم : آبنوس تا بیدمشک

در معرفت کشتزار به تخصیص

آبنوس

شیخ الرئیس گوید که اگر آبنوس بر خمر نهند، رایحه او خوش شود(عجایب قزوینی).

آذریون

آذریون را به زبان دری خجسته خوانند. و پارسیان بفال دارند و گویند آذرگون خجسته. آذریون زمین قوی خواهد و آفتاب تا رنگ سرخ گردد و چشم سیاه. و این بخلاف بنفشه است که سایه خواهد. و چون آذریون را آفتاب نباشد چشم زرد کند(نزهت نامه علایی).

سیاه آلو

دردی نبید در بن درخت ریزی بر خوش آرد و شیرین(نزهت نامه علایی).

و اگر درخت به زهره گاو بیندایی کرم در نیفتد(نزهت نامه علایی) و (نوادر التبادر). اگر بن هر دانه ای به زِفت(ماده سیالی که از درخت صنوبر گرفته می شود) در گیری و در سبویی نهی و شیره بر او ریزی چنانکه بر زبرش ایستاده باشد یکچندی تازه و نیکو بماند(نزهت نامه علایی). صاحب الفلاحه گوید اگر درخت او را به مراره(کیسه صفرا. زهره) گاو بیالایند، هیچ کرم در او نیفتد(عجایب قزوینی).

دردی خمر در زیر درختش کنند خوش و شیرین بود(نوادرالتبادر).

آلو و شفتالو

اگر خواهی که سرخ گردد چنانکه در سیب گفتیم، در کمیز مردم و سرگین خوک بکن. و اگر خواهی که سخت سرخ گردد دانه استخوان که بدو باز چکیده باشد بستان و قدری شنگرف(اکسید سرخ جیوه) بر او فشان با گل سرخ آنگاه دانه در میان پوست نه و بنشان تا بر سرخ آرد. چون استخوان خواهی نشاندن باید که از گوشتش لختی با او بگذاری و یکباره ساده و پاک نکنی و در اندرون استخوان بکارد نقشی کنی و برهم نهی و ببندی و بنشانی همان نقش بر آلو پدید آید. و با بادام و زردآلو همین عمل بشاید کردن. ریشه درخت یا شاخ درخت را آبخور که در میانش باشد مانند پشم از او بیرون کنی و ببندی و بنشانی چون بر آرد بی استخوان باشد همچنانکه در انگور گفتیم. و اگر شاخ درخت بشکافند و میخی از بید بدو فروبرند چنانکه با چشمهای او راست باشد و بنشانند و همچنین بر بی استخوان آرد و هر چه از این گونه کنند پیوند خوانند. آلو و شفتالو در آب نهند پس بجایگاهی که باد بر او نجهد بگسترانند یکچندی دیر بماند(نزهت نامه علایی).

چون خواهند که استخوان بنشانند در میان پوست نهند و بنشانند تا بر سر سرخ گردد. و اگر در اندرون استخوان به کارد نقش کنند و برهم نهند و ببندند و بنشانند هم آن نقش بر آلو پیدا شود. و به بادام و زردآلو همین فعل می توان کرد. و اگر ریشه درخت و آبخور که در میان باشد مانند پشم ازو بیرون کنند و ببندند و بنشانند چون بر آرد بی استخوان باشد(نوادرالتبادر).

امرود

چون درخت و اصل امرود به زهره گاو در گیرند زیانی نرسد(نزهت نامه علایی)، (نوادر التبادر). و اگر خواهی که امرود نگاه داری، تغاری پهن بستان و نمک در فکن هموار و امرود یک یک بر او نه دیرگاه بماند و تباه نشود(نزهت نامه علایی).

آنچه از نهال امرود در زمین خواهد بود شق کنند و مغز آن را بیرون کنند چنانچه از اصل چوب آن چیزی تراشیده شود. پس آن شق را با هم نهند و به لوخ(بردی. پاپیروس) ببندند و به سرگین گاو و گل خالص که ریگ نداشته باشد بیالایند و آن را نیشانند و نگذارند که زمین آن خشک شود و باید که دائم پر نم باشد تا آن وقت که برگ آن بیرون آید هر درخت امرود که به این نوع غرس کنند امرود آن نازک تر بود و آن صلابتی که در جوف(درون) دیگر امرودها باشد در آن امرود نبود(معرفت فلاحت).

انار

چون شاخ انار بنشانی باید که از آن شاخ باز بری که بر آورده باشد که اگر نه چنین باشد و بر نیاورده از بعد آن به دو سه سال دیگر به بر آید(نزهت نامه علایی). استخوان خرما با نمک در بن درخت انار نهی تباه گردد(نزهت نامه علایی).

بار بیشتر و نیکو

و اگر خایه ضفدع به بن درخت انار کنند بار بیشتر آورد و آبدارتر بود(فرخ نامه). و اگر در پهلوی درخت انار مورد بنشانندانار بر بیشتر آورد و خوش تر بود(فرخ نامه). و اگر خاکستر حمام با فُوَه(روناس) کوفته به هم بیامیزند و در بن انار انبار کنند انار بار بیشتر آرد و رنگ سرخ گرداند و نیکو(فرخ نامه). و گویند اگر آن گوشهای که در میان گلوی انار است به کوچکی از انار بیرون آرند انار بزرگ شود(فرخ نامه).

انار کفیده(ترکیده. از هم باز شده) که نیکو شود مغاکی اندر بن درخت انار بباید کند چنانک بیخش پیدا شود. آنگه سنگی گران بر آن بیخ نهند و بار بر سر کنند تا پوشیده شود سود دارد(فرخ نامه).

و اگر خاکستر حمام را به آب بیامیزند و در بیخ او(انار) فرو ریزند دانهای او بغایت سرخ شود(نفائس الفنون). و چون درخت انار بنشانند اگر در حوالی آن آهن بکارند قوی شود و ثمره بسیار دهد(نفائس الفنون). و در وقتی که گل کند پای آن را بیل گردان نموده قطعا آب ندهند تا وقتیکه انار بهبندد و بعد از آن بیل گردان دیگر نموده انبار ریزند و آب دهند و طریق آب دادن آن است که در هر سه روز یا چهار روز بیک دستور آب دهند که اگر چنانچه بتفاوت آب خورد انار آن اکثر شکافته و نابود میگردد و باید که در پای هر چمن جویه باشد که بطریق تاك آب خورد اما ملاحظه نمایند که آب در گردن درخت نیفتد و بعضی از دهاقین در محل سبز شدن پای درخت آن را بطریقی که جالینوس حکیم گفته بیل گردان نموده جرم ریزه و خاکستر با انبار آمیخته ریزید و تجربه نموده اند که شاخه های در روش(رشد و نمو) شده انار بسیار و خوشرنگ میدهد. اما خاکستر جهت خوش رنگ شدن انار است(ارشادالزراعه).

و جالینوس حکیم گوید که اگر سگ مرده اندر بن درخت وی در خاك کنند بار وی کلان آید و اگر درخت وی را از جای به جای دیگر بگردانند نیکوتر شود و بار بیشتر آرد(ارشادالزراعه).