بخش سوم فصل ششم : تاج خروس تا ورد - Page 02

خطمی

خطمی انواع است و بهترین آن سفید و سرخ و قرمز و بنفش. گل آن مضاعف(دو چندان. افزون) باشد، چه خوشبوی نباشد. لیکن بوی آن نرم و دماغ را نرم گرداند و رنگ آن از برای تفرج خبست خصوص در بهار و پائیز گل دهد. و چون بکارند بیخ ان مرتفع شود که همه ساله از آن برآید و چون تخم آن بریزند بسیار برآید و او را احتیاج بعمارت نیست و خودروست(آثار و احیاء).

زردآلو

و اندر تلخ شیرین کردن چاره ای هست. اگر خواهند که استه(هسته) زردآلو شیرین گردد مغاکی اندر بن زردآلود بباید کند و هر سال چهار بار نمک در بن باید کرد، هر باری به مقداری یک من شیرین شود، و همچنین اگر سرگین خوک در بن آن کنند و اندرو خاصیت بسیار است(فرخ نامه).

افلاطون حکیم گوید فضله که در اسفل نهال یا در موقع غیر تناسب بیرون آید بدست قطع کنند و آهن بآن نرسانند، چو نهال تا دو ساله نشود آهنی بآن نباید رسانید و الا ضعیف میشود و اگر نهال مایل بود ستونی زنند آن را تا راست بایستد و درخت میوه را در آخر عقرب(آبان ماه) سماد دهند و نزدیک باصل درخت باید و نشاید که متصل بدرخت بود و در سال، چهار نوبت پای اشجار را بکولند(کندن. گود کردن)(ارشادالزراعه).

زعفران

و آفت آن از موش باشد چه آن که موش بزرگ صحرائی باشد که آنرا دوست دارد. چون در آن زمین بازدید آید، زیر زمین را سوراخ کند و بچه کند و بیخ آن را بخورند و باید همیشه دهقانان باخبر باشند که چون موش در او افتد، زود تدبیر کنند که آن را بیرون آورند و برطرف کنند والا بسیار شوند و باندک زمانی تلف کنند. نشان آن آنست که چون بیخ آن را موش دید برگ آن زرد و بی قوت شود. و دهقانان را میخی آهنین باید باشد که بزمین فرو برند تا موضع مجوف(میان تهی. پوک) معلوم شود. بعد از آن سوراخ موش بدید آید. در آن سوراخ کاه دود کنند تا دود در اندرون سوراخ ها رود و به بینند که موضع دیگر، دود از کجا بیرون می آید. چه آن موش سوراخ های کوچک ساخته باشد از جهت نفس کشیدن که آنرا بنظر نتوان دیدن. چون دود از آنجا بیرون آید، دانند که حد سوراخ ها تا کجا و بچه تا کجا گذاشته است. آن را بشکافند و آن موش را بیرون آورند و بکشند. و این ضعیف بیخ زعفران به تبریز برده و از آنجا به سلطانیه و کشته اند بسیار بهتر از همدان شده و در اکثر مواضع که بکارند نیکو آنید و فایده بسیار دارد و متاعی نیکو است و در همه ولایات نمی باشد و قیمتی تمام دارد(آثار و احیاء).

و در سال اول انبار آن از خاکروبه کوچه است و سال دوم انبار گاو با خاکروبه کوچه مخلوط ساخته در میان آن ریزند. که اگر چنانچه این دو سال بتمام انبار گاو دهند پیازها سوخته ضایع میشود. و بعد از آن آنچه توانند انبار گاو دهند که پیاز زعفران زور بسیار میطلبد و چون زور یابد زعفران خوب میدهد و مشهور است که انبار وی چنان میباید که اگر پنج من سنگ در میان زعفرانزار اندازند در میان انبار پنهان شود و بعد انبار گاو، انبار دیگر ندهند که پیاز آن میسوزد و آب دهند و گذارند که چون گل باتمام رسد آب دیگر دهند و بعضی گویند در سال دو آب میخورد. فاما پیاز را دانه دانه ساخته هر دانه بیک پوست آورند و اگر چنانچه مع پوستها و یا آنکه بیپوست کارند پیاز ضایع میشود(ارشادالزراعه).

و در سال اول که بکارند گل اندك دهد و در سال چهارم بدستور گل دهد و آفت وی از موش و خرگوش باشد. اما موش بیخ آن را بخورد باید که خبردار باشند و چون واقف شوند که موش پیدا شد علاج کنند که او را بیرون آورند و الا بچه کند و بسیار شوند باندك زمانی همه را نابود سازند و آن بطریقی معلوم شود که بعضی را برگ بیقوت و زرد شود، دلیل بود که بیخ آن را موش خورده و دفع موش بآن نوع توان کرد که چون سوراخ موش ظاهر شد در پیش سوراخ آتش در کاه بدم آهنگری دمیده از هر سوراخ که دود بیرون آمد آن را مضبوط سازند که تمام موشان بدود کشته شوند. خرگوش برگ آن را که بعد از گل بیرون آید میخورد واقف باشند که برگ پیاز را که خرگوش خورد دیگر در آن زمین گل نمیدهد مگر آنکه در جای دیگر نقل نمایند و اکثر دهاقین بدین نوع محافظت نموده اند تا از آن فایده حاصل شود(ارشادالزراعه).

زنبق

گل زنبق در این ولایت پیش از این نبود و حال فراوان است. و روغن آن بسیار مفید است. و پیش از این عوض آن، روغن گل یاسمین استعمال می کردند و می پنداشتند که زنبق است. و او بغایت سفید و خوشبوی است. چنانکه خوشتر از آن، گل دیگر نیست. گلیست طولانی و بزرگ و ساق آن سبز و چون شکفته شود چند روزی باشد و زود پژمرده و ریخته نمی گردد. و خصوصا اگر با ساق آن در آب نهند و بیخ آن مانند سیر است که دندانه کرده باشد و دندانه دندانه باید نشاند مانند سیر. و در آن سال که نشانند گل بدهد و به دو سه سال مانند سیر بچه می کند و بسیار شود. چون خواهند برکنند و هر یک را دانه دانه کنند و بکارند و زبل بدهند و در سردسیر و گرم سیر میاید و عرق گل آن چون بگیرند بسیار خوشبو شود. و گل آن را در روغن بنهند و در آفتاب گذارند بسیار مفید و نافع است و وقت کشتن آن هم در پائیز باشد و هم در اول بهار(آثار و احیاء).