بخش نخست فصل اول : میراث جهانی نهاده های سنتی کشاورزی ایران
ایران مهد کشاورزی
کاریز (قنات)
در گزارش سال 2014 سازمان غذا و کشاورزی ایالات متحده امریکا (فائو)، تحت عنوان اهمیت سیستم های سنتی کشاورزی و به رسمیت شناختن این میراث و حفظ آن در نیل به توسعه پایدار چنین آمده است، قدمت فن آوری و دانش سیستم آبیاری سنتی در ایران، حفر کاریز، به 800 سال پیش از میلاد می رسد. ویژگی های منحصر به فرد کاریز، نزدیک به سه هزاره، شرایط پایدار امنیت غذائی و معیشت کشاورزان را فراهم آورده است. در مناطق خشک، تامین دائمی آب از طریق حفر کاریز، شرایط قابل اتکای کشاورزی را فراهم و تضمین کرده است، که در غیر این صورت کشاورزی امکان پذیر نمی شد.
یازده قنات ثبت جهانی شده توسط یونسکو عبارتند از ؛ قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات باغ زارچ یزد، قنات حسن آباد مهریز ، آسیاب آبی میرزانصرالله مهریز . آب قنات دهنو - حسن آباد، از آن عبور می کند. در استان یزد، قنات گوهرریز چوپار کرمان، قنات های دوقلوی اکبرآباد و قاسم آباد بروات در شهرستان بم، قنات مون اردستان با قدمت 800 سال از شگفت انگیزترین قنات ها، قنات وزوان متعلق به دوره ساسانیان و قنات مزدآباد اصفهان.
باغ ایرانی
مفهوم معمارانه باغ، بازتاب حس مکان است. چون باغ فضای متعین بشمار می رود که تصویر کلی کیهان را در خود به قاب می گیرد. این مفهوم پرورنده انتظام و هماهنگی است و می تواند از راه عدد، هندسه و رنگ و ماده به حیطه حواس در آید (اردلان و بختیار، 68.1380). باغ از روزگار دیرین در فرهنگ و تمدن ایرانی اهمیت و جایگاه مهمی داشته و یکی از مفاهیم بنیادین مباحث اجتماعی، فرهنگی و طبیعی این سرزمین بشمار می رفته است (بانی، مسعود، 21.1390) ایرانی های بسیاری از قدیم الایام به ساختن باغ و باغچه ها در حیاط ها و دور و بر بناها علاقه خاصی داشته اند و آنها را (په اره دئسه) می نامیدند که به معنای پیرامون دژ یا (دیس) بود. دیس یعنی بنا و کسی که دیس را می ساخت، (دیسا) یعنی بنا می خواندند(پیرنیا، 4.1373). ساختار باغ ایرانی، عناصری چون زمین، آب، گیاه و فضا را در ظرف اندیشه ایرانی شکل می دهد. ویژگی های این ساختار عبارتند از:
- محصوریت، کرانه و دیوار باغ. رابطه درون و بیرون که وجه نخستین فضای عینی است، نشان می دهد که فضاها دارای درجه های متنوعی از امتداد و محصوریت اند.
- زمین در باغ ایرانی. باغ یک چشم انداز فرهنگی است که انسان در آن مکانمند می شود. انسان با کنترل قسمتی از محیط طبیعی، چشم انداز فرهنگی باغ ایرانی را تولید می کند.
- گستردگی و وسعت در باغ ایرانی. کیفیت متمایز هر چشم اندازی، گستردگی آن است.
- هندسه. باغ ایرانی دارای نظم یافتگی سنجیده و قوام یافته ای است که می تواند تعبیرهای ملموس دهد؛ چیزی که هندسه و باغ خوانده می شود(فلامکی، 1389. 654-653). در اجزای باغ ایرانی نیز، توجه خاصی به شکل های هندسی شده است و شکل مربع که فاصله ی بین اجزای باغ را ساده و روشن نشان می دهد، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. به وقت کاشتن درخت، نخستین گام، دقت در تعیین فاصله محل کاشت از هر طرف بوده و بدین ترتیب، مربع هایی شکل می گرفت که از هر طرف نگاه می کردند ردیف درختان را می دیدند (پیرنیا، 5.1373). بطور خلاصه در هندسه باغ ایرانی دو اصل مهم بود. سه کشیدگی در کنارهم، و تقسیم باغ به مربع هایی که خود دارای تقسیماتی منظم و مربع شکل بودند. سابقه این اصول به هزاران سال پیش باز می گردد. در کشاورزی ما هم کاشت مربعی معمول بوده و زمین و آب به صورت مربعی تقسیم می شده است.
- فضا در باغ ایرانی. از دیگر عناصر باغ ایرانی، فضا یا فضای معمارانه است که عرصه های بیرون و داخل باغ ایرانی را شکل داده و عناصر موجود در باغ را به نظم درمی آورد. در باغ ایرانی، فضای باز و بسته با هم تلفیق شده و نظام پیوسته ای از عناصر را ایجاد می کنند. به گونه ای که، تداوم عناصر طبیعی در میانه بناها منجر به تشکیل ساختار یکپارچه و تاکید بر پیوستگی فضایی در باغ ایرانی می شود.
- راه و مسیر حرکت. راه ورود به باغ، با تجربه کردن مقوله دورنمایی یا پرسپکتیویته همراه و همزاد است. اجزا و عناصری که در طول راهی دیده می شوند که آدمیزاده را به باغ می برد، با رنگ خاک و درخت و آسمان ترسیم و تعریف می شود. راه نماد وجودی ی بنیادینی است که بُعد زمان را تعین می بخشد. نماد بنیادین دیگری که بُعد موقت و گذرا را تعیّن می بخشد، مرکز است که عبارت است از محور اصلی و کوشک با حوض روبروی آن.
در سال 2011 تعداد 9 باغ ایرانی در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. باغ پاسارگاد و ارم شیراز، باغ پهلوان پور و دولت آباد یزد، باغ فین کاشان، یاغ چهلستون اصفهان، باغ اکبریه در خراسان جنوبی، باغ عباس آباد مازندران و باغ شازده در ماهان کرمان.
کبوترخانه
کبوترخان یا کبوترخانه جایی است که کبوتر در آن آشیانه می سازد و برای استفاده از کود کبوتران و جلوگیری از آسیب آنها به محصولات کشاورزی ساخته شد.
برج کبوتر را در مناطقی می ساختند که از اقلیم کویری برخوردار بودند. بیشتر کبوترخانه ها را بخاطر استفاده از بیشترین فضا، استوانه مانند می ساختند تا لانه های بیشتری را در خود جای دهند. برای استواری بیشتر برج، درون کبوترخانه را با تیرچه های متقاطع هموار کرده و سطح بیرونی را ساروج اندود می کردند تا از فرسایش محیطی جلوگیری شود. برج کبوتر از خشت خام، کاه گِل و گِل ساخته شده می شد. استفاده از خاک رس، کاه و نمک که بنیادش است، سبب می شد تا در برابر سرما و گرما و صدا بصورت عایق عمل کند و در عین حال از زاد و ولد حشراتی مانند ساس و کنه جلوگیری نماید. طراحی ورودی به اندازه ای بود که جز کبوتر، میهمان ناخوانده ای نتواند وارد آن شود. در بخش میان تهی ی بالای کبوترخانه دریچه هایی برای رفت و آمد کبوترها، جریان هوا و نیز روشنایی لانه ها وجود داشت. برای یکسان بودن قطر سوراخ های ورودی کبوتران، از لوله های سفالی استفاده می کردند.
اگر رودخانه یا آبگیری در کنار برج نبود، چاهی را در میان برج برای تامین آب آشامیدنی کبوتران حفر می کردند.
برای دور نگاه داشتن برج کبوتر از هر گونه آفت مانند مار، از کمربند گچی که به اصطلاح محلی، شال گچی نام دارد، استفاده می شد. در صورت حرکت مار، بدلیل صافی سطح، از آن سقوط می کرد. بعلاوه در ظرفی مسطح که همسطح کف بود، شیر ریخته و اطراف آن را به صورت حلقه ای پودر آهک می ریختند، که می توانست سبب مرگ آفت شود.
از دانش فیزیک هم برای پدیده تشدید یا رزونانس استفاده شده بود. زیرا برخاستن همزمان و گروهی 14 تا 25 هزار کبوتر، می توانست ارتعاشات بسیار قوی بدنبال داشته باشد.
سازمان میراث فرهنگی ایران بسیاری از کبوترخانه ها را به عنوان آثار ملی ایران به ثبت رسانیده است.