فصل پنجم : در معرفت کشتزار به تخصیص

بادیان (رازیانه)

در حَمَل (فروردین ماه) چون کارند و انبار و آب دهند تا سی سال محصول میدهد و برنمیافتد اما مناسب آنست که بذر وی را بوته کارند و نیافشانند(ارشادالزراعه).

بادنجان

بادنجان چون به پیه گداخته برکشند یا به موم، و بیاویزند مدتی تازه بماند و تباه نشود و در میان گل همچنین(نزهت نامه علایی).

و در ولایت گرمسیر(باذنجان) بهتر شود از سردسیری بعلت اینکه از سرما زود متاذی(آسیب دیده) شود و دیر بزرگ شود و دیر ثمره بدهد(آثار و احیاء).

باذنجان که در اول بار دهد شیرین تر از آن باشد که پس تر دهد. وقتی که هوا خنک شود باذنجان را طعم اندک تلخ گردد و اکثر بواسطه خنکی و سرما شیرین تر شوند مانند کاهو و ترب و کاسنی و شلغم و کزر(هویج) و خربزه و هندوانه و نی شکر و زرت و امثال آنها(آثار و احیاء).

هر گاه بخواهند از برای زمستان تازه نگاه دارند باید که موم خالص را بگدازند. اول باذنجان را در میان یخ آب گذارند تا سرد شود. بعد از آن در موم گداخته بزنند تا در آن افسرده شود و باید که موم هم پر گرم نباشد. اگر بسیار گرم باشد باذنجان را گرم کند و زود بپوساند. چون بدین موجب که مذکور شد دو نوبت به موم زده باشند کفایت می کند و او را نگاه می دارد و تازه می ماند. در هر وقت که خواهند بپزند موم را از آن باز کنند. از موم چیزی کم نشود و آن غرض هم حاصل شود(آثار و احیاء).

در میان دهاقین مشهور است که باذنجان در زمین پناه و کود و خاكروبه کوچه مع انبار گاو و پی درپی آب و ساو(وجین علف هرز)، مناسب است هر چند انبار بسیار دهند فائده تمام دارد(ارشادالزراعه).

باقلا

صاحب الفلاحه گوید، که اگر باقلا، در آب نطرون(نوعی نمک. بوره) کرده بکارند زودتر از <دیگر> باقلاها برسد(عجایب قزوینی). در محلی که باقلا گل کند اگر کسی در میان آن رود بیم بیماری است بواسطه آنکه متعفن است و تأثیر تمام دارد(ارشادالزراعه). چون باقلا گل کند و ماشوره(سفت شدن ساقه و جوانه زدن) بندد آب دهند و اگر قبل از آن آب دهند بدستور(با قاعده) ماشوره نمیبندد و زور بر برگ و شاخه مینمایند و بعد از آن در آب دادن تقصیر نکنند که فایده بسیار دارد(معرفت فلاحت). و تخم باقلی را یک شبانه روز در آب آغشته کنند و بعد از آن بکارند دان های آن بزرگ شود. و اگر قدری تخم جو با آن زراعت کنند زودتر برسد(معرفت فلاحت).

باقلای مصری

صاحب الفلاحه گوید، اگر کسی خواهد که ترمس کارد، آنوقت باید که شب و روز مساوی باشد. و نباید که از بهر او باران خواهد. و چون بروند و گاو در آن زمین کنند، پیش از آنکه گل آورد، و هر چه قریب بود، در میان آن بخورد. گاو در آنوقت، ترمس نخورد زیرا که تلخ بود. و این از خاصیت ترمس است. که اگر در زمینی کارند، سه بار بر دهد در آن زمین، و حب و ثمره او تلخ طعم بود(عجایب قزوینی).

ترمس را سه شبانه روز در آب آغشته کنند تا تلخی آن کمتر شود و بعد از آن بکارند (ارشادالزراعه) و (معرفت فلاحت).

بقول

اگر بزر بقول را با اژغون مخلوط ساخته زراعت کنند از کرم و آفت طیور محفوظ ماند خاصه شلجم(شلغم) و ترب(معرفت فلاحت).

و در هر موضع که کرنب و باقلا زراعت کنند، بقول که در حوالی آن بود از پشه محفوظ ماند(معرفت فلاحت). و اگر بزر بقول را در آبی که کَبَر در آن جوشیده باشند آغشته کنند یا با حنظل در آب آغشته کنند و بعد از آن زراعت کنند از کرمان و مرغان و همه آفات محفوظ ماند(معرفت فلاحت). و سماد(کود) بقول بهتر آن است که از ارواث(جمع روث) خیل(اسبان) و بغال(استران) و حمیر(الاغ) بود. اما باید که کهنه بود(معرفت فلاحت).

برنج

و شالی را که دو روز در آب نموده باشند بر روی آن بقرار جریب ده من بذر نمایند و یک شبانه روز گذارند که آب و لای بر روی بذر نشیند و بعد از آن تا محلی که رفع شود، آب روان در میانه آن باشد و چون در میانه آب سبز شود تا پانزده روز خبردار بوده ملاحظه نمایند که چغوك(گنجشک) سر تیش(جوانه) آن برنکند که قرمه(سوختگی) بواسطه آن پیدا میکند و اگر احیانا کشش بر روی آن بسیار شود که آب بآسانی نگذرد دو روز آب را باز بندند که چون کشش خشک شود دیگر آب را بدستور دهند و در پانزدهم میزان میرسد(ارشادالزراعه).

پیاز

چون خواهی پیاز کشتن، پوست از او جدا باید کردن و بیخ و ریشه او همچنین به بیست روز پیشتر و زمین نرم خواهد شیار کرده و به بیل کوفته و چندانکه پیاز به زیر زمین فرو بری بهتر و نیکوتر باشد و در وقت کشتن زمین نمناک نباید. و به وقت فرو شدن ثریا بکارند و به وقتی همچنین از زمین برآرند تا بهتر آید و شیرین تر و سیر نیز همچنین گفته آمد(نزهت نامه علایی).

صاحب الفلاحه گوید، که چون خواهند که پیاز بکارند، پوست بدر از آن باز کنند و ثمره او بغایت خوب بود. هر چند که نزول او در زمین بیشتر بود، قوی تر باشد. و باید که آنوقت که خواهند کشت وقت طلوع (باشد) تا ثمره او بغایت باشد(عجایب قزوینی).

صاحب الفلاحه گوید، اگر بذر حلب با تخم پیاز بیامیزند از دود(کرم) سلامت بماند بذر او(عجایب قزوینی). چون خواهند زود بدست آید در پائیز بکارند. چه در وقت بهار سبب بارندگی دیرتر بروید. و باید زبل و خاکستر دهند. و چون در پائیز خواهند برکشند، بن آنرا جهت زمستان نگاه دارند و بوقت زرع پنبه کارند. و زمین آنرا از دغل پاک سازند. و در اوایل آب بسیار باید داد و هر نوبت زبل باید انداخت. و در تابستان چهل روز نباید آب داد و الا به تخم آید و بن کند(آثار و احیاء). و تخم پیاز که به جهت کاشتن گیرند هم اندکی از پیاز باز نشانده گذارند تا به تخم آید. و پیازی که در زمستان باید نگاه داشت باید خشک کند. چندانکه خشک تر شود بهتر ماند و الا شاخ تازه بیرون کند و به زیان آید(آثار و احیاء). و اگر تخم پیاز را بوقت آنکه میکارند پوست باز کنند و بکارند پیازیکه برآید نیک باشد و باید که زمین بوقت زرع او نمناک باشد هر چند تخم او را بزمین بیشتر فرو برند بهتر برآید و اگر زرع و حصاد(درو) او در وقتی حفظ بذر واقع شود که ثریا فرو رفته باشد پیاز شیرین و خوش طعم شود(نفائس الفنون).