بخش دوم فصل اول : خاستگاه کشاورزی، اهلی گری، یکجا نشینی و تمدن در جهان

فلات ایران

فلات بزرگ ایران با مساحت 2600000 کیلومترمربع، امروزه علاوه بر ایران کنونی، شامل کشورهای دیگری از جمله ارمنستان، آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان و بخش هایی از قرقیزستان، پاکستان و چین می شود. کشور ایران با مساحت 1648000 کیلومترمربع، تقریباً به وسعت نیمی از فلات بزرگ ایران است که مساحت آن برابر با مجموع مساحت کشورهای فرانسه، سوئیس، اسپانیا و بریتانیا می باشد. فلات بزرگ ایران در دوره سوم زمین شناسی، یعنی 65/5 میلیون سال پیش، هنوز زیر آب قرار داشت. با بیرون آمدن فلات بزرگ ایران از زیر آب، کویر لوت و دشت کویر در آن زمان، دریاچه های بزرگی بودند و رطوبت کافی برای تشکیل جنگل های سرسبز و مراتع وسیع در آن نواحی وجود داشت. برای تایید این نظریه، امروزه بقایای صدف ها و حیوانات فسیل شده، در تمام بخش های کویری و خشک ایران وجود دارد.

تحول فرهنگ و تمدن انسانی را می توان از هزاره پنجم پیش از میلاد در فلات ایران مشاهده کرد.

طلیعه کشاورزی در ایران

پروژه باستان شناسی زاگرس مرکزی با همکاری پژوهشکده باستان شناسی ایران و دانشگاه توبینگن آلمان، در سال های 2009 و 2010 با هدف بررسی منشاء یکجانشینی، کشاورزی و اهلی گری آغاز شده است. این محققان با انتشار نتایج دستاوردهای خود در مجله ساینس، نشان دادند که کوهپایه های رشته کوه زاگرس در ایران که در بخش شرقی هلال حاصلخیز واقع شده است، مرکز کلیدی و مهم اهلی سازی ی نخستین گونه های گیاهی در جهان بوده است. این باستان شناسان موفق شدند تا یک دوره توالی دراز مدت به ضخامت 8 متر، مربوط به دوره نوسنگی بین سفال را که مابین 11700 تا 9600 سال پیش از تاریخ بوده را در این محوطه باستانی مستندسازی کنند.

محسن زیدی دانشجوی باستان شناسی گروه پیش از تاریخ و بوم شناسی دوران چهارم زمین شناسی دانشگاه توبینگن و نیکلاس کنارد رییس این گروه، تپه نوسنگی بدون سفال چغاگلان شهرستان مهران در استان ایلام را با همکاری پژوهشکده سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری مورد کاوش قرار دادند.

محسن زیدی در مصاحبه خود با خبرنگار ایرنا گفت که کاوش ها در این محوطه منجر به شناسایی آثار غنی از بقایای معماری، دست افزارهای سنگی، پیکرک های گِلی انسانی و حیوانی، بقایای جانوری و ابزارهای استخوانی شده است. اما شاید مهمترین بخش این یافته ها، مجموعه بقایای گیاهی است که جزو غنی ترین مجموعه های یافت شده است که تاکنون در دوره نوسنگی بدون سفال در خاور نزدیک بدست آمده است.

وی در ادامه گفت، سیمونه ریل، سرپرست آزمایشگاه باستانشناسی گیاهی دانشگاه توبینگن بقایای 30000 نمونه را که مربوط به 70 گونه گیاهی مختلف در یک دوره 2000 ساله می شود، را در تپه چغاگلان مورد آزمایش قرار داده است. این پژوهشگر افزود، این مطالعه بیانگر این است که خاستگاه های کشاورزی در خاور نزدیک را بر خلاف آنچه پیش از این تصور می شد، می توان به چندین مرکز عمده و اصلی و نه، تنها، به یک مرکز نسبت داد. در گذشته تنها بخش غربی هلال حاصلخیز در خاور نزدیک به شکل هلال که دربرگیرنده دلتای رود نیل در شمال شرقی افریقا و مناطق شرق دریای مدیترانه و جنوب ترکیه تا شمال عراق و غرب ایران خاستگاه کشاورزی به حساب می آمد. اما اکنون روشن شده است که، بخش شرقی هلال حاصلخیز واقع در ایران، نقشی کلیدی و مهمی، در فرایند اهلی سازی دانه های کشاورزی بازی کرده است.

زیدی گفت که فراوان ترین گونه های گیاهی بدست آمده از چغاگلان شامل جو، گونه گندمیان و عدس است، که همگی نیای وحشی ی محصولاتی است که امروزه در سطح جهان مورد استفاده قرار می گیرد. این یافته ها بیانگر پرورش منحصر بفرد و دراز مدت گونه های وحشی گیاهی در بخش شرقی هلال حاصلخیز است. گندم اهلی شده برای نخستین بار در تاریخ در این محوطه نمایان شده است.

نکته مهم دیگر این است که بسیاری از محوطه های نوسنگی بدون سفال بطور نسبی دارای توالی استقراری کوتاه مدت است. اما توالی تاریخی دو هزاره چغاگلان دارای ارزش بسیاری در راه بازسازی و توسعه الگوهای نوین اقتصاد معیشتی انسان در این دوران می باشد.

زیدی در ادامه توضیح می دهد که در مدت دو هزار سال، اقتصاد معیشتی ساکنان این روستای نوسنگی به استفاده از گونه های اهلی شده تغییر یافته که پایه های گسترش زندگی روستایی و در پی آن، تمدن های خاور نزدیک را شکل می دهد.

بررسی های تاریخی و باستان شناختی نشان می دهد که استان ایلام کهن ترین و قدیمی ترین منطقه سکونت بشر و تمدن در فلات ایران است.

زیدی اضافه کرده است که گیاهان مختلف شامل گونه های متعدد گندم، جو و عدس، همگی و در کنار حیوانات اهلی شده، بعدها به همراه کشاورزان، در سراسر غرب اوراسیا(اروپا و آسیا) گسترش پیدا کرد و بتدریج جایگزین جوامع محلی شکارگر و جمع آوری کننده غذا در این مناطق شد. بسیاری از گیاهانی که در هلال حاصلخیز اهلی شدند، زیربناهای اقتصادی جمعیت حاضر جهان را شکل می دهد.

تپه چغاگلان یا کان گنبد، در بخش صالح آباد شهرستان صالح آباد شهرستان مرزی مهران قرار دارد. صالح آباد در 35 کیلومتری جنوب باختری ایلام و 45 کیلومتری شهر مهران واقع است.

به گفته خانم سیمونه ریل، کاشت پی در پی گندم وحشی، سبب تغییر و اهلی شدن آن شده بود. سنبله گندم اهلی شده ضخیم تر شد که سبب می شود، سنبله ها پیش از رسیده شدن به زمین نیفتند. به گفته ایشان این، انتخاب انسان است.

به گفته نیکلاس کنارد مسئول پروژه، مشاهده ی این یافته های غنی از انسان ها و حیوانات و صدها بذر غلات بدست آمده، این احساس را بر می انگیزد که گویی به یک دهکده روستایی نگاه می کنی.

بنا به گفته مسئول موزه تاریخ طبیعی واشنگتن، ملیندا زدر، این یافته ها می تواند ما را به تغییر نظریه پیشین در مورد جغرافیای منشا کشاورزی سوق دهد. چرا که تا کنون بخش غربی میان رودان، شامل عراق، ترکیه، سوریه، اردن، اسرائیل و فلسطین، مهد و خاستگاه کشاورزی شمرده می شد و سخنی از ایران یعنی بخش شرقی میان رودان در میان نبوده است.