فصل پنجم : در معرفت کشتزار به تخصیص - Page 02

خربزه

این عبارتی پارسی پهلوی است یعنی هربوزد، از آنچه بوی او بر همه غالب دارد(نزهت نامه علایی).

کاشتن

گویند تخم خربزه کهن نیک آید و با خاکستر بپرورند(نزهت نامه علایی). زمینی که یک نوبت خربزه کارند، تا مدت های دیگر نتوان کشتن. چه اگر بکارند نیکو نیاید(آثار و احیاء). و خربزه را در هر زمین که یک مدت بکارند تا مدتهای دیگر نتوان کاشت چو اگر بکارند نیکو نیاید(ارشادالزراعه) و (معرفت فلاحت). و در زمینی که سال پیش جواری(ذرت) کشته باشند چون خربزه کارند بغایت نیکو آید و ثمر بسیار دهد و کم آفت بود(ارشادالزراعه) و (معرفت فلاحت).

انبار

خربزه غذاء بسیار خواهد و هر غذائی که در آن زمین باشد تمامت را خربزه به خود بکشد و تا سال ها به خود نیاید(آثار و احیاء).

دفع آفات

دیگر آنکه در زمینی که خربزه در او کارند مستعد رستن علف های غریب می شود. که آن خربزه را زیان می دارد. به علت آنکه چون زمین جالیز را به زبل و غیره عمارت تمام کنند به واسطه برگهای آن که زمین را پوشاند نم بسیار در آن بماند و عفونت از آن بازدید می شود. و آن زمین مستعد رستن علف ها و گیاهان بسیار می شود و قوت زمین را می برد. از آن جهت دیگر آن را نکارند. دیگر آنکه زمینی که نمناک باشد مثل مرغزار ها خربزه او بزرگ و تازه تر می شود. و لاشک هر چیز که رطوبت بیشتر بود از آن بخارات مرتفع شود. و طبیعت بخار آبی که از آن برخیزد مقتضی آن باشد که از آن حیوانات متنوع بیشتر شود. و در چنین مواضع انواع پشه و حیوانات کوچک سیاه بر درخت بازدید می آید. به سبب شبنم و بخارات مختلفه. و همچنین جائی که خربزه کشته باشند، بخار تری جالیز و بخار درخت باغات به تری زمین اضافه شود. یا ابری در هوا پدید آید و هوا تغییر یابد اضافت آن شود. و از آن انواع حیوانات که بر درخت بید باشد بازدید می شود. و از آن به برگ جالیز می نشیند و در آن اثر می کند و شیرینی را از آن باطل می کند. مثل آنکه گویند شیرینه گرفته است. و نیز بعضی کرم بازدید می شود که خربزه را می زند. از بوی برگ خربزه و نم زمین کرم ها در بیخ آن به هم می رسد. و بیخ آنرا می خورد. و این همه آفات سبب بخارات و نم می باشد. و اگر زمین خشک و حوالی آن چیز رطوبی نباشد آن حیوانات متولد نشود. و بخاری که در هوا بازدید می باید، اکثر از بخارات زمین و درختان است که متصاعد می گردد و اضافه آن می شود. خربزه را نم و رطوبت بسیار زیان می دارد. نه آن است که خربزه را آب باید کم داد. بلکه باید آن را بر وجهی آب داد که آن خلل ها که گفته شد واقع نگردد تا آن را سودمند بود. اگر در زمین ریگ زار بکارند ریگ نم را نگاهدارد و قطعا نگذارد که نم از آن بیرون رود. و خربزه از نم آن سودمند می باشد بی آنکه از آن بخارات برخیزد. و به موجب مذکور این آفت ها متولد نشود. دیگر در زمین های شورمزه خربزه نیکو شیرین آید(آثار و احیاء).

و اگر کرم در افتاده بود، آنرا در آفتاب بجوشانند. و < خربز > دیگر به آن رش کنند، دود در وی نیفتد(عجایب قزوینی). و اگر اصل سوس(سوس شیرین بیان است. اصل سوس ماده ای که است که پس از جوشاندن ریشه شیرین بیان و تبخیر آن بدست می آید.)اصل سوس را در آب بجوشند و تخم خربزه در آن آغشته کنند و بعد از آن زراعت کنند از کرم محفوظ ماند(معرفت فلاحت).

شیرین شدن

تخم او به وقت گل خوش بوی گردانی و آن است که یک شبانه روز در میان گل تازه نهی و برداری و دیگر باره گل تازه بر او ریزی، چند بار. چون این تخم بکاری از خربزه بوی گل آید و خوش بوی باشد. و اگر تخم در شیر یا در انگبین نهی و بکاری خوشتر آید و شیرین تر(نزهت نامه علایی). دیگر در زمین های شورمزه خربزه نیکو شیرین آید(آثار و احیاء). صاحب الفلاحه گوید، اگر شحم خربزه را در شیر و انگبین کنند، آنگه بکارند، خربزه او بغایت شیرین شود(عجایب قزوینی).

و اگر قصبان حاج(خارشتر) یا اشترقاز(ریشه گیاه انگدان) گیاهی بشکافند و تخم خربزه در شکاف او نهند، خربزه بزرگ و شیرین بار آورد. و در خوارزم چنین کارند. زیرا که صحرای او همه یکسان است. و بر آن ریگ، اشترقاز بسیار روید(عجایب قزوینی).

صاحب الفلاحه گوید، اگر تخم خربزه در میان گُل نهند، تا بوی گل گیرد. آنگه بکارند، از خربزه بوی گل آید(عجایب قزوینی).

و اگر خواهند که خربوزه شیرین باشد تخم او را پیش از آنکه بکارند در میان شیر و عسل نهند چندان که اثر هر دو در تخم ظاهر شود بعد از آن بکارند خربزه آن بغایت شیرین بود و اگر تخم را در میان شاخ اشترغاز یا جاج(همان حاج) که آن خاریست که ترنجبین برو نشیند چنانکه اهل خوارزم کنند و بکارند شیرین تر باشد(نفائس الفنون). و بعضی فالیزکاران تجربه کرده اند که اگر بذر را چند روز در دود گذارند، که دود خورده باشد، خربزه آن شیرین شود(ارشادالزراعه).

چون در محل بذر نمودن تخم را در آب نموده از جرم پاك سازند و یک شب در شربت عسل بگذارند خربزه آن بغایت لطیف و شیرین میشود و از آفت ایمن میماند. چون محل بذر شود بسه دفعه کاشته محافظت مینمایند(ارشادالزراعه). و اگر تخم خربزه با گُل خشک کوفته سه روز در آب آغشته کنند پس زراعت کنند از آن خربزه بوی گل آید. و اگر آنرا در عسل و شیر آغشته کنند سه روز و بعد از آن زراعت کنند خربزه آن به غایت شیرین بود(معرفت فلاحت).