بخش اول فصل دوم : متون کهن کشاورزی ایران در بستر تاریخ - Page 03
سده 5 ق/11 م
قابوس نامه. تاریخ تالیف. در سال 475ق/1083م
قابوس نامه اثر قابوس بن کیکاووس بن وشمگیر بن زیار در دوره آل زیار نوشته شده است. این کتاب به وزیر منوچهر بن قابوس(حکومت.403-420ق) پسر قابوس بن وشمگیر، فرمانروای زیاری(دیلمیان گیلان) اهدا شده است.
قدیمی ترین چاپ قابوس نامه به تصحیح رضاقلی خان هدایت بوده است که در سال 1285ق در تهران منتشر شد. کتاب بار دیگر به تصحیح سعید نفیسی در سال 1312 چاپ شد. امین عبدالمجید بدوی در سال 1335 کتاب را تصحیح و منتشر کرد. آخرین تصحیح توسط غلامحسین یوسفی در سال 1345 منتشر شد و تا کنون بارها تجدید چاپ شده است.
قابوس نامه یک پند نامه است و یک صفحه از قابوس نامه در باب توصیه به دهقانان است که در زیر می آید.
اگر دهقانی باشی، وقت کارهای دهقانی را شناسنده باش و نیز چیزی را که بکار باید بستن مگذار که از وقت بگذرد، و اگر دو روز پیش از وقت بکاری، به که دو روز پس از وقت. و آلت کشت و جفت ساخته و بسیجیده دار و بگوی تا گاوان نیکو خرند و به علف نیکو دارند و همیشه جفتی گاو آسوده جداگانه نگاه دار، تا اگر گاوی را از آن گاوان علت رسد، از کار فرونمانی و وقت کشت از تو در نگذرد. و چون وقت کشتن و درودن نباشد، پیوسته از زمین شکافتن غافل مباش و تدبیر کشت سال آینده امسال کن و همیشه کشت در زمینی کن که (خویشتن پوش) بود که هر زمینی که خویشتن را نتواند پوشید، ترا هم نتواند پوشید ... زودکار و ستوده کار باش تا هواخواهانت بسیار باشند.
نزهت نامه علایی. تاریخ تالیف. بین سال های 495-490ق/1102-1097م
نزهت نامه علایی اثر شهمردان بن ابی الخیر رازی، یکی از نخستین دانشنامه هایی است که درباره علوم طبیعی به زبان فارسی نوشته شده است.
نزهت نامه علایی پس از داشنامه علایی ابن سینا دومین کتاب چند دانشی ایران می باشد. نزهت نامه علایی و نیز دانشنامه علایی، هر دو برای علاء الدوله باکالیجار گرشاسب کاکویی(488-513) از حاکمان آل بویه اصفهان و یزد، از امرای کاکویه دیلمی(حکومت محلی تحت حمایت آل بویه) که مشوق اهل علم بود، نوشته شده اند.
از نزهت نامه علایی در کتاب تاریخ تحولات علوم کشاورزی ایران، با نام نزهت نامه علمایی یاد شده است. به گفته فرهنگ جهانپور متاسفانه نزهت نامه علایی از متون کهن پارسی است که توجه کافی به آن نشده است. در حالیکه در سده های بعد بعنوان کتاب مرجع، مورد توجه بسیاری از دانشمندان قرار گرفته است. در نزهت نامه علایی در باب دفع آفات و روش های مقابله با آن سخن گفته می شود. از نزهت نامه علایی ده نسخه خطی بجای مانده است که کهن ترین آن نسخه ی کتابخانه بودلین در دانشگاه آکسفورد به شماره 1680 می باشد. این نسخه در سال 704ق/1305م استنساخ شده است.
فرهنگ جهانپور چند مقاله در باره نزهت نامه علایی در مجله راهنمای کتاب، سال بیستم، 1356 شماره های 3 تا 7 منتشر کرده اند. انتشار نزهت نامه با تصحیح فرهنگ جهانپور، در سال 1362 توسط موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی انجام شد.
نزهت نامه علایی دارای 573 صفحه است و مشتمل بر مقدمه، دوازده مقاله و خاتمه می باشد. مقاله پنجم آن در باب کشاورزی است. مقالت پنجم. اندر نبات و اشجار و حبوب
باب اول. اندر میوه دار از خوردنی و درختان با ساق. پانزده جنس.
خرما، رزانگور، سیب، انار، آبی(به)، امرود، آلو و شفتالو، سیاه آلو، انجیر، توت، زیتون، گوز، گوز هندی، بادام، بندق.
باب دوم. اندر درختان مشموم و سپرغم - ده جنس.
ترنج و نارنج، مورد، گل، سرو و نوج (کاج)، بهرامج (بیدمشک)، نرگس، منثور(شب بو)، سوسن، آذرگون (همیشه بهار)، شقایق.
باب سوم. از درخت و نبات.هفت جنس.
عود صلیب (گل صد تومانی)، پیل زهره (آسه)، خاوانی، بلسان (درختچه ای که صمغ آن خاصیت دارویی دارد)، قطران (صمغ مایع سیاه رنگ درختانی مانند صنوبر و عرعر)، حنظل (هندوانه ابوجهل) و حُماض (ترشک).
باب چهارم. اندر پالیزه و تره - بیست و دو جنس.
خربزه، خیار، کدو، بادنجان، ترب، پیاز، سیر،کرنب (کلم)، چغندر، شلغم، مارچوبه، باذرنبو(بادرنگبویه)، بادروج (ریحان کوهی)، گندنا (تره)، کرکج (تره تیزک)، کاهو، سُداب، شبت، کرفس، کاسنی، سعتر(آویشن) و بلبهن (خرفه).
باب پنجم. اندر شناختن آمدن باران و زمستان و سرما. یک فصل
باب ششم. اندر گزیدن گاو نیک. یک فصل
باب هفتم. در نگاه داشتن درخت و بر و نهال. یک فصل
باب هشتم. اندر بازداشتن آفتها. چهار فصل
آفت ژاله، یرقان، کشتن و راندن ملخ، کشتن و راندن موش و هوام (حشرات موذی)
ادامه مطلب: بخش دوم از فصل دوم متون کهن کشاورزی ایران در بستر تاریخ