بخش اول فصل دوم : متون کهن کشاورزی ایران در بستر تاریخ - Page 02

سده 4 ق/ 10 م

در اواخر سده 9 و سده 10 میلادی, دوره سامانیان، دوره ی طلائی دانشمندان ایرانی آغاز شد. از دلایل غنی بودن این دوره می تواند دسترسی دانشمندان به دانش دیگر ملل باشد. در این دوره هر چند کتابی در مورد کشاورزی نوشته نشده است اما درباره ی گیاهان داروئی، جلد 21 و 22 الحاوی محمد زکریای رازی و قانون ابن سینا و نیز کتاب الابنیه عن حقایق الادویه هروی وجود دارد.

در همین عصر، یک ریاضیدان گمنام اهل کرج، ابوبکر کرجی، کتاب استخراج آب های پنهان را می نویسد. این دانشمند تا سال 1853 میلادی، ناشناخته باقی ماند. هیچکس از وجود چنین دانشمندی مطلع نبود، تا آن که یک ایرانشناس آلمانی، با مطالعه یکی از کتاب های او ، به وجود این دانشمند نابغه پی می برد.

الابنیه عن حقایق الادویه. تاریخ تالیف. بین سال های 350 تا 366ق /962 تا 977م

الابنیه عن حقایق الادویه یا روضه الانس و منفعت النفس اثر موفق الدین ابومنصور موفق علی هروی در دوره سامانیان، منصور بن نوح سامانی به زبان پهلوی ساسانی نوشته شده و سپس به فارسی دری ترجمه شده است. این کتاب، 60 سال پس از وفات زکریای رازی تالیف شده است و نخستین کتاب فارسی بعنوان فرهنگ دارویی و مفردات طب می باشد.

روضه الانس دارای 413 صفحه است. نکته جالب در این کتاب، روش تحقیق آن است که از تمامی حکمای شرق و غرب بهره جسته و در انتهای کتاب، نام کتب مرجع و اشخاصی که به اقوال آنها استناد کرده است را ذکر می کند. ارسطاطالیس، اسطاطالیس، افلاطون، اقلیدس، بقراط، جالینوس، دیسقوریدوس، سلیمان، شیخ الرئیس ابن سینا، عیسی، فرعون، فیثاغورس، مامون، مترودیطوس، محمد مصطفی، محمدبن زکریای رازی، معتصم، نوشروان عادل و یوحنا. و از جمله کتاب های مرجع این اثر، انجیل و برهان جامع می باشد. نکته ی جالب دیگر، درباره دیسقوریدوس آن که، وی متولد سال 25 میلادی است و مدت 30 یا 40 سال، در کوه ها اقامت داشته است تا بتواند گیاهان داروئی را جمع آوری کرده و روی آنها تحقیق کند.

استنساخ کتاب توسط علی بن احمد بن احمد طوسی اسدی شاعر معروف صاحب گرشاسب نامه و مولف فرهنگ فارسی معروف به لغات اسدی در ماه شوال سنه 447 با قدیمی ترین خط فارسی نوشته شده است و در کتابخانه وین نگهداری می شود. نخستین چاپ این کتاب در سال 1859 در وین انجام شده است. ترجمه آلمانی آن نیز توسط عبدالخالق آخوندف در هاله آلمان چاپ شده است.

الابنیه با کوشش حسین محبوبی اردکانی و به تصحیح احمد بهمنیار در سال 1346 توسط انتشارات دانشگاه تهران در 446 صفحه به چاپ رسیده است.

در این کتاب گیاهان زراعتی مانند غلات، گیاهان صنعتی، سبزیجات، میوه ها و غیره مورد بحث قرار گرفته اند و همچنین آگاهی های لازم درباره ی خواص گیاهان دارویی، طرز استفاده و محل کشت آنها ارائه شده است. مولف حتی گیاهان وحشی را که از لحاظ دارویی و پزشکی حائز اهمیت هستند مورد بحث قرار داده است.

استخراج آب های پنهانی. تاریخ تالیف. در حدود 355ق/966م

استخراج آب های پنهان یا النباط المیاء الخفیه اثر ابوبکر محمد بن حسن (حسین) حاسب کرجی به زبان عربی تالیف شده است. این نویسنده اهل کرج بوده است که در پیشگفتار معرفی شد. او در زمینه حفر کاریز دستاوردهای علمی ای داشته است که از زمان خود بسیار پیش تر بوده است.

ابوبکر کرجی، نقشه برداری های دقیقی برای اندازه گیری شیب کف کاریز انجام داده و وسایل اندازه گیری دقیقی از جمله ارتفاع و زاویه یاب و تراز دایره ای را اختراع کرده است. کتاب استخراج آب های پنهان کرجی، در سال 1374 از سوی کمیسیون ملی یونسکو در ایران تجدید چاپ شده است.

شاید ذکر نمونه ای از این فراموشی تاریخی خالی از فایده نباشد.

در دوره ای که کسانی مانند ابن سینا، فارابی و زکریای رازی می زیسته اند، یک نابغه ریاضی دان وجود داشته که تا قرن نوزدهم ناشناخته باقی مانده است. حاسب کرجی، نویسنده کتاب آب های پنهانی، تا سال 1853 میلادی، ناشناخته باقی می ماند. هیچکس از وجود چنین دانشمندی مطلع نبود، تا آن که یک ایرانشناس آلمانی، با مطالعه یکی از کتاب های او، به وجود این دانشمند نابغه پی می برد . تالیفات او در ریاضیات (بویژه جبر و حساب) شهرت جهانی دارد.

در خاتمه به کوشش محققین در حفظ دستاوردهای تاریخی گذشته می پردازیم. در چهارمین جشنواره مهندسی و مدیریت آب ایران، یادواره ای برای شناخت حاسب کرجی و درک دستاوردهای او برگزار شد. وی علاوه بر ریاضیات، از پیشگامان علوم مهندسی نیز بشمار می رود و در مباحث مختلف علوم آب(هواشناسی، هیدرولوژی و آب های زیرزمینی) و مهندسی آب (حفر قنات ها و نقشه برداری) در کتاب آب های پنهانی، انباط المیاه الخفیه، در حدود 1020 سال پیش مطالب بسیار بدیعی ارائه کرده که بسیار فراتر از فضا و درک علمی زمانه خود بوده است. صحت برخی از نظریه های علمی ارائه شده وی، پس از قرن هفدهم میلادی در اروپا تایید شده است.