بخش اول فصل دوم : متون کهن کشاورزی ایران در بستر تاریخ - Page 02
سده 4 ق / 10 م
ورزنامه
ورزنامه اثر دانشمند بیزانسی، کاسیونوس باسوس اسکولاستیکوس (Cassianus Bassus Scholasticus) است. ورزنامه قدیمی ترین متن کشاورزی است. اصل یونانی کتاب، در روزگار ساسانیان با عنوان ورزنامک به زبان پهلوی ترجمه شد. در دوران پس از اسلام، ورزنامک، با عنوان فلاحه الرومیه، یا کتاب الفلاحه، به زبان عربی درآمد و سپس در نخستین قرون اسلامی (قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم هجری) با عنوان ورزنامه به زبان فارسی ترجمه شد. مترجم آن، ظاهرا نویسنده ای از مردم خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بوده است. در ورزنامه گذشته از بحث درباره کشاورزی و مطالب مربوط به آن، تعداد قابل توجهی از واژه های کهن و اصیل فارسی ویژه گیاهان، داروها، کشاورزی و اصطلاحات آن وجود دارد که در کمتر جایی می توان به آنها دست یافت.
در برگردان فارسی نام این شخص به دو گونه ترجمه شده است. ترجمه دیگر نام نویسنده ورزنامه، فسطیوس بن اسکوراسیکه می باشد.
تا سال 1968 اطلاعی از وجود ورزنامه در دست نبوده است. این کتاب در سال 1388 به کوشش حسن عاطفی توسط مرکز نشر دانشگاهی منتشر شده است.
به اعتقاد حسن عاطفی این اثر متعلق به سده های چهارم و پنجم هجری است. نظر علی اشرف صادقی بر تعلق این متن به سده 6 میلادی می باشد. به نظر ایرج افشار این کتاب در دوره سامانیان به فارسی ترجمه شده است.
با وجود این که نویسنده این اثر ایرانی نیست، اما در طول یک هزاره این نثر پارسی، به جزیی از دانش ایرانیان درباره کشاورزی ایران زمین تبدیل شده است.
ورزنامه دارای دوازده جزو است و هر جزو آن باب‌های گوناگونی دارد.
جزو اول. در احوال سال و فصل و ذکر علامات هوا و باران و باد و گرما و ... (پانزده باب)
جزو دوم. در معرفت جای خانه و آب دادن زمین بلند و معرفت زمینی که کم باشد و زمینی که خاکش خوش بود و معرفت پیمانه ها و سنگها و تربیت باغ به سرگین و معرفت که بدیشان کار فرمایند و معرفت فصل و روز که هر یک به چه کار آید،(هشت باب)
جزو سوم. در گزیدن تخم، وقت تخم کشتن، تخم نو و تخم کهن، زمین بلند و مغاک(زمین پست)، نگه داشتن تخم، افگندن تخم در زمین، افکندن تخم در زمین خشک و تر، چون بکارند افزونی بسار بود، به قدر کاشتن تخم، آفت تخم، رستن دفلی، اختیار جایگاه خرمن برجاج و ثیل از کشت، کاشتن مرجو و ماش، جرجیر(تره تیزک. شاهی) رومی، جو و گندم و گاورس، ساختن هری ها، نگاه داشتن از آفت، سنگ که میان نان بود، نان بی خمیره، ...کردن جو (بیست و نه باب)
جزو چهارم. کشت و برداشت انگور و سرکه و شراب ساختن (صد و هجده باب)
جزو پنجم. بستان و کاشتن درختان میوه و نقل آنها و نقش بر میوه ها و پیوند کرد (هشتاد و پنج باب)
جزو ششم.کشتن درخت زیتون (بیست و دو باب)
جزو هفتم. کشتن بقولات (چهل و سه باب)
جزو هشتم. آفات و دفع آنها (بیست و سه باب)
جزو نهم. پرنده داری (بیست و دو باب)
جزو دهم. نگاه داری اسب و گاو و دیگر چهارپایان و بیماریهای آن (بیست باب)
جزو یازدهم. زنبور عسل و طبایع بعضی از حیوانات (چهارده باب)
جزو دوازدهم. پزشکی و تندرستی و سموم (سی و یک باب)