بخش سوم فصل دوم : متون کهن کشاورزی ایران در بستر تاریخ - Page 01
سده 12 و 13 ش/ 18 و 19 م
رساله در علم فلاحت و دیگر اسرار حکمت. تاریخ تالیف. 1232ش/1853م
نویسنده این کتاب تخصصی کشاورزی محمد کریم خان کرمانی می باشد. فصل های این کتاب بقرار زیر است.
مقدمه. در تحریض و ترغیب به زراعت و فضل آن
باب اول. درپاره از مسائل که ذکر آنها لازم است
باب دوم. در شروط قبل از زراعت کردن
باب سوم. در آداب زراعت کردن
باب چهارم. در آبیاری کردن است
باب پنجم. در زور هایی که به زمین می دهند
باب ششم. در زراعت شتوی و صیفی و غرس درخت و جلوگیری از کرم افتادن میوه ها
باب هفتم. در حصادی کردن و در ذکر اقسام گرجین برای کوبیدن گندم
باب هشتم. در آداب انبار ساختن و انبار کردن اجناس
مراه القاسان. تاریخ تالیف. 1251ش/1872م
کتاب مرآه(آیینه) القاسان(کاشان) اثر عبدالرحیم ضرابی کاشانی است و بخشی از آن به فنون کشت و زرع می پردازد. این کتاب با نام تاریخ کاشان به کوشش ایرج افشار و با یادداشت های اللهیار صالح در سال های مختلف توسط انتشارات بنیاد فرهنگ ایران منتشر شده است. چهل صفحه از کتاب با عنوان عمل زراعت و وضع فلاحت و تصنیع و ترتیب باغات و تبدیل اشجار به اغصان مختلفه و اوراق متفاوته و اثمار متغایره است. به نقل از ایرج افشار کتابی است کم نظیر و اطلاعات بسیار مفید محلی را دربر دارد. مطالبش جز کلیاتی درباره آماده کردن زمین و کود دادن، عبارت است از اقسام زراعت صیفی، اقسام زراعت شتوی، عمل باغات، و بوستان در صفحات 198-158 قرار دارد.
مفاتیح الارزاق یا کلید گنجهای گهر. تاریخ تالیف. 1263ش/1884م
مفاتیح الارزاق یا کلید گنج های گهر تالیف محمد یوسف نوری اهل شیراز و از مستوفیان دوره ناصری می باشد. یوسف نوری، پس از انصراف از کار دیوانی، به زراعت می پردازد.
مفاتیح الارزاق یک کتاب تخصصی کشاورزی در سه جلد است. جلد اول این کتاب دارای 906 صفحه، جلد دوم 878 صفحه و جلد سوم آن 835 صفحه است. هوشنگ ساعدلو در مقدمه کتاب، مفاتیح الارزاق را شناسنامه و برگ هویت کشاورزی ایران خوانده است. فهرست منابع این اثر، شامل 98 کتاب است. از این جهت، آشنایی نویسنده با آثار علمی دانشمندان طراز اول جهان روشن است و استناد به اقوال دانشمندان یونانی، رومی و اندلسی مانند. افلاطون، ارسطو، دیوسقوریدوس، هیپوکراتوس، قسطوس، گالینی پوتس، گولوس و انطاکی نیز موید این امر است. این کتاب را، جامع جمیع کلیه کتب کهن کشاورزی ایران و دانشنامه ی میراث گذشتگان خوانده اند. در این کتاب، به شرایط و عوامل موثر بر گیاه، از جمله خاک و آب و هوا پرداخته می شود. pH خاک بررسی شده و آهکی و نمکی بودن زمین، رسی یا شنی بودن خاک در نظر گرفته می شود. بیست نوع کود مختلف برای گیاهان متفاوت معرفی می شود. و نیز در بعضی امور که تعلق به اوقات سال دارد، در سعد و نحس ایام، مباحث دقیقی از طلوع ستاره شعرای یمانی، نجوم، احوال افلاک و کواکب و گردش ساعت سپهری در محاسبات زراعی و امر آبیاری، صحبت می کند. البته این کتاب نیز از خرافه مبری نیست و آیینه تمام نمای عصر خود می باشد. انتشار این کتاب در سال 1381، توسط انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی انجام شده است.