بخش اول فصل سوم : در معرفت کشتزار و درختستان - Page 03

سرگین کبوتر و فزونی کشت

گفته اند که اگر سرگین طیور با تخم آمیخته کنند، سبب قوت و زیادتی دخل باشد، خاصه از آن کبوتر. لیکن اگر تخم در زمین خشک اندازند، سرگین کبوتر با آن تخم نشاید آمیخت، زیرا که از غایت حرارت آن تخم را بسوزد. و اگر زمین نمناک بود، سرگین کبوتر نافع باشد(علم الفلاحه).

اندر آنکه چه کنند تا خدای تعالی دانه بسیار دهد.اگر سرگین هر مرغی که باشد با هر تخمی که بود بیامیزند. سرگین کبوتر که خدای تعالی اندر آن افزونی کشت نهاده است، لیکن به تخمی می باید که در زمین تر افگنند و اگر در زمین خشک باشد بسوزد(نوادر التبادر).

و اگر زمین دخل کم دهد سرگین مرغان با تخم آمیخته کنند و بیفشانند سبب قوت و زیادتی دخل شود خاصه سرگین کبوتر اما اگر تخم خشک باشد و زمین نمناک نباشد سرگین کبوتر نشاید انداختن چه از غایت حرارت تخم را سوزاند لیکن اگر نمناک بود نیک باشد(نفائس الفنون).

و بعضی گفته اند که سرگین کبوتر یا هر مرغی دیگر باشد با تخم مخلوط سازند هر تخمی که بود حاصل آن بیشتر بود لیکن چون سرگین این مرغان با تخم مخلوط سازند در زمین نمناک بکارند و در زمین خشک نکارند تا تخم سوخته دنی حاصل نشود(ارشادالزراعه).

و بعضی گفته اند که سرگین کبوتر یا مرغی دیگر که باشد با تخم مخلوط سازند حاصل آن بیشتر بود لیکن چون سرگین این مرغان با تخم مخلوط سازند و در زمین نمناک بکارند و در زمین خشک نکارند تا تخم سوخته و بی حاصل نشود(معرفت فلاحت).

در معرفت زبل انداختن

در احوال زبل انداختن و انواع آن و خواص و فوائد آن گوئیم. زبل انواع است و هر زبل به ارتفاعی مخصوص می باشد. چنان که زبل گاو جهت انگور بیشتر باشد. و زبل گوسفند هر چند به قوت باشد لیکن تجربه کرده اند گویند بعضی اوقات میوه را از آن رنج درآورد. و زبل آدمی بهترین زبلها است. در اصفهان آن را بسیار بکار برند. جهت ارتفاعات از آن ببرند. و به ده های دور پنج شش فرسنگ آن را خشک کرده و در جوال ها کنند و به همدیگر فروشند. و جائی که آن را در شهر و حدود شهر در زراعات اندازند آب در آن بندند و به کرات بیل زنند و قدری خاکستر و دیگر زبل ها در آن آمیزند تا زیاده شود. و آن نیز از زبل آدمی عفن تر گردد و صرفه باشد. و در اصفهان هر جا که مرداری باشد آن را ببدند و در بن درخت امرود بلخی کنند. سالها با قوت باشد و بار نیکو بدهد. فی الجمله هر چه عفن تر باشد قوت او بیشتر باشد از جهت درخت و زراعات نیکو باشد. و خاک دیوارهای کهنه هم زبل باشد. خصوص جهت خربزه و زبل سلاخ خانه که خون چهارپایان و سرگین شکمبه در آن باشد باقوت ترین همه زبلها است. و سرگین کبوتر نیز قوت عظیم دارد و از آن اندکی با دیگر زبلها بکار باید بردن. والا اگر زیادت باشد بسوزاند و خاکستر و زبل اسب و درازگوش و استر و شتر زیاده قوتی نداشته باشد. و خاکستر جهت آن که قدری با زبلها بیامیزند، زمین را نرم دارد خصوصا تره زار ها نیک بود. لیکن به انفراد قوتی زیاده نداشته باشد. و بعضی مواضع بود که ریگ بوم بود از آن ریگ با زبل بیامیزند عظیم سود دارد. و تنهائی آن ریگ نیز سود دارد. و در بعضی ولایات دیده ام مانند یزد و ابرقو که تمامت کوچه های ایشان اندرونی برای کودها کنده اند. پرسیدم که این کودها چیست. تقریر کردند که چون مردم اینجا آب تاختن(ادرار) می کنند و رنگ آن زرد است باغبانان به باغات می برند. و آنجا نیز مردم بر سر راه ها ملک می سازند و به همدیگر می فروشند. نظر بر زبل آن و چون بر زبل بسیار محتاجند و دست نمی دهد از صحراها زبل میاورند. چه از روی زمین هر خاک سوخته و سرگین چهارپایان با آن آمیخته باد می برد و آنجا جمع می کند و زبل نیز با آن می باشد قوت بسیار دارد. و در ولایات بسیار، هر کس که باغات و زمین داشته باشد عمدا گوسفند می خرند یا گوسفند از چوپان به کرایه می گیرند تا گوسفندان هر شب در زمین او به یک موضع بخوابانند تا زبل و آب تاختن در آن زمین اندازند و هم حرارت گوسفندان به زمین رسد. و برین وجه عمارتی نیکو باشد. دیگر اتفاق افتد که آب باغات و زراعات از جائی دور آید زبل نشاید بود. از جهت دوری، متعذر(جبران) آن، زبل را در آن ریزند تا آب قوت و طعم آن بگیرد و به باغات و زراعات آورد مفید بود. و از جمله زبلها یکی دوده حمام باشد که آن مخصوص باشد جهت باذنجان بسیار خوب باشد از زبلهای دیگر از جهت باذنجان. و بباید دانست که زبلها از برای باغات و زراعات بهتر از کیمیا است. به جهت آنکه در مواضعی که زبل تمام در باغ و زراعت می کنند یکی در ده زیاده حاصل می شود. چگونه باشد که کسی آنرا سهل شمارد. و زبل انداختن کار مقیلان(کاروانسرادار) است و ترک کردن آن کار مدبران نیست. که هرگز از زراعتی تمتع نیابند. هر که زبل اندازد از زراعت با بهره شود. و هر گاه پایگاه گاوان و گوسفندان داشته باشد به هر نوبت هر قدر زبل از آنجا بیرون آورند مقابل آن، خاک در جای آن ریزند تا در زیر پای چهارپایان اندک اندک با زبل و آب تاختن ایشان بیامیزد. و آن خاک نیز زبل گردد. و قطعا نباید گذاشت که سرگین گاو را سوزانند. بلکه باید در باغات برج ها بسازند تا هم حاصل شود و هم کبوتران در آن مقام کنند و زبل کنند تا بدان واسطه باغ معمور گردد(آثار و احیاء).