بخش دوم فصل دوم : متون کهن کشاورزی ایران در بستر تاریخ - Page 02
سده 7 ق / 13 م
عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات قزوینی. تاریخ تالیف. 678ق/1280م
عجایب المخلوقات تالیف زکریا بن محمد کمونی قزوینی(606- 683ق) به زبان عربی نوشته شده است. این کتاب دارای دو قسمت است. قسمت اول درباره عالم بالا(علویات) و قسمت دوم درباره عالم پایین(سفلیات) است. در قسمت دوم درباره ی درختان و گیاهان گفته و ضمن ارائه شکل، خواص و فواید آنها اطلاعاتی را که جنبه کشاورزی دارد و گاهی مبتنی بر عقاید خرافی و گاه تجربی است، ذیل هر درخت و گیاه گفته است. ماخذ عمده او در این اثر، کتاب علم الفلاحه فخر رازی بوده است. نقل قول های بسیاری نیز از شیخ الرئیس ابن سینا دارد. دیگر نقل قول های کتاب از بقراط، ارسطو، جالینوس، ذیمقراطیس، دیسقوریدوس، بلیناس، بطلمیوس، جاحظ، محمد زکریای رازی، ابوریحان بیرونی، اصطخری، ابن فقیه، ابوحامد اندلسی و محمدبن احمد خوارزمی می باشد.
عجایب قزوینی با تصحیح و مقابله نصراله سبوحی از روی چاپ تهران و هند و با مراجعه به نسخه های متعدد توسط انتشارات عطار، در 474 صفحه، در سال 1361 منتشر شد. و در بهار سال 1392 به کوشش و با مقدمه یوسف بیگ باباپور در 600 صفحه از سوی انتشارات سفیر اردهال منتشر شده است.
نوادر التبادر لتحفه البهادر. تاریخ تالیف. 669ق/1271م
نوادر التبادر لتحفه البهادر دانشنامه ای به زبان فارسی تالیف شمس الدین محمد بن امین الدین ایوب دُنیسری است. این اثر فارسی در منطقه ای نوشته شده است که اکنون زبان فارسی از آنجا رخت بربسته است.
نوادرالتبادر برای نخستین بار در سال 1927 میلادی، توسط ادگار بلوشه در فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه ملی پاریس معرفی شد و پس از 45 سال در ایران به همت محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار در سال 1350 منتشر شد. کتاب دارای دوازده فن است که فن یازدهم آن، در شش مقاله، در باب علم فلاحت است.
مقالت چهارم از فن دهم. اندر منافع هوام و حشرات
مقالت پنجم از فن دهم. اندر منافع اشجار و اثمار
مقالت ششم از فن دهم. اندر منافع نبات و ازهار(شکوفه ها)
فن یازدهم. اندر علم فلاحت است شامل شش مقاله.
اندر شناختن هنگام زراعت و تدبیر آنکه ایزد تعالی آن را از آفت نگاه دارد
اندر آنکه چه کنند تا خدای تعالی دانه بسیار دهد
اندر شناختن زمین نیک و بد و میانه و علامت آن زمین که خوش بود یا شور درچاه
اندر آنکه چون کنند تا کشت ها و باغ ها و بوستن ها زود برسد
در حیلت آن که ایزد تعالی غله ها در چاه ها از آفت نگاه دارد
اندر چاره کردن غله را تا از آنچه در انبارها کرده زیادت شود
آثار و احیاء. تاریخ تالیف. حدود 700ق/1300م
آثار و احیاء تالیف رشیدالدین فضل اله همدانی(645-718ق) طبیب و وزیر و دانشمندی مشهور است. چون سال نگارش کتاب ذکر نشده است، با توجه به دوران حکومت ده ساله غازان خان(694-704)، سال تالیف کتاب را حدودا 700ق ذکر شده است.
در علم فلاحت و زراعت در سال 1284ش/1905م ابتدا توسط عبدالغفار نجم الدوله به عنوان جلد اول مجموعه علم ایرانی منتشر شده بود. به کوشش ایرج افشار و منوچهر ستوده، زیر نظر مهدی محقق، مسئول از سوی دانشگاه مک گیل، معلوم شد که کتاب یاد شده همان آثار و احیاء است. این کتاب، در سال 1365 توسط انتشارات موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل با همکاری دانشگاه تهران منتشر می شود. این کتاب دارای 116 صفحه است و مباحث آن عبارتند از. روش نگهداری از دانه ها و تخم ها، کدام درختان از تخم بروید یا با غرس نهال و نیز در احوال گیاهان گوناگون. در این کتاب برای استفاده از کود طبیعی گفته می شود کبوتر خانه ها باید ساخته شود. آثار و اخبار همین کتاب است که در برخی متون ذکر شده است.