بخش دوم فصل دوم : متون کهن کشاورزی ایران در بستر تاریخ - Page 03

نزهت القلوب. تاریخ تالیف. 740ق/1340م

نزهت القلوب تالیف حمداله مستوفی قزوینی در دوره ایلخانیان به زبان شیرین فارسی نوشته شده است. حمداله مستوفی از همکاران رشید الدین فضل اله و اهل قزوین بود. وی در شهر قزوین به کار دیوانی و مستوفی مشغول بوده است.

این کتاب شامل مقدمه و سه مقاله ی مجزا می باشد. مقاله سوم 261 صفحه و در باب جغرافی است که به کوشش استاد محمد دبیر سیاقی به سال 1336، در دسترس قرار گرفته است و در آن محصولات کشاورزی هر منطقه از ایران را می توان یافت. مقاله اول این کتاب در مرتبه(قسمت) دوم آن در ذکر نباتات بر دو شکل است. شکل اول در ذکر اشجار مثمره و آزاد، شکل دوم در ذکر تخوم از اغذیه و ادویه و مشمومات سایره.

نزهت الفلوب آیینه ی تمام نمای جغرافیای کشاورزی آن دوره ی تاریخ ایران است.

بخش هایی از کتاب در اینجا نقل می شود.

شهرستان قزوین هوایش معتدل است و آبش از قنوات است. . درو باغستان بسیارست و در هر سال بوقت آبخیز سقی کنند. انگور و بادام و فستق بسیار ازو حاصل شود. بعد از سقی سیل، خربزه و هندوانه بکارند بی آب آنکه آب دیگر یابد، بر نیکو دهد. و اکثر اوقات آنجا ارزانی غله و انگور باشد. نانش نیکوست و از میوه هاش انگور و آلو بزمج خوبست. شکارگاهها و علفزارها نیکو دارد. به تخصیص علف شتر بهتر از دیگر ولایت بود. بر سه فرسنگی آنجا چشمه ای است او را انکول خوانند و در روزهای گرم تابستان آب آن چشمه یخ بندد و اگر روز خنک باشد، یخ کمتر باشد، چون یخ شهر تمام شود از آنجا آرند.

اصفهان ام البلاد ایران است و به جهت قوت آنرا شیخ البلاد خوانند. آب زنده رود جانب قبله به ظاهر شهر می گذرد و ازو نهرها در شهر جاری باشد و آب چاهش پنج شش گزی بود و در گوارندگی و خوشی به آب رود نزدیک بود. و هر تخم که از جای دیگر آنجا برند و زرع کنند اگر بهتر مقام اول بر ندهد کمتر نیز نباشد. ... میوه های او بغایت خوب و نازک بود به تخصیص سیب و به و امرود بلخی و عثمانی و زردآلو و سرمش(زردآلوی خشک) تَرغِش(نوعی زردآلو) نیکوی باشد و خربزه اش تمام شیرین است. و میوه های آنجا تا بلاد هند و روم برند و علفزارهای نیکو دارد و شکارگاه های فراوان و نیکو دارد.

ساوجبلاغ ولایتی است که در اوان سلاجقه مال به ری می داده. اکثر آبش از قنوات است و میوه و غله بسیار می باشد.

نفائس الفنون فی عرائس العیون. تارخ تالیف. در حدود 742ق/1341م

نفائس الفنون فی عرائس العیون یک دانشنامه نفیس به زبان فارسی تالیف شمس الدین محمد آملی(درگذشته753ق)است. آملی در زمان الجایتو(سلطان محمد خدابنده)(703-716ق)از ایلخانان مغول می زیسته و معلم شهر سلطانیه بود که الجایتو آن را تاسیس کرده بود. آملی این کتاب را به ابواسحاق محمودشاه(742-754ق) در شیراز تقدیم کرده است. ابواسحاق آخرین فرمانروای آل اینجو بود که در زمان ایلخانیان بر فارس و اصفهان حاکم بود.

آملی، کتاب نفائس الفنون را در زمان پسر الجایتو، ابوسعید بهادرخان، آخرین فرمانروای ایلخانی، بین سال های 735 تا 742ق نوشته است.

نفائس الفنون در سال های 1309 و 1316 با چاپ سنگی و سربی منتشر شده است. انتشارات اسلامیه در سال 1389 این کتاب را با تصحیح علامه ابوالحسن شعرانی در 1725 صفحه منتشر کرده است.

فصل چهارم از مقاله چهارم از قسم دوم نفائس الفنون به فلاحت اختصاص دارد.

سده 9 ق / 15 م

دانشنامه جهان. تاریخ تالیف. 879ق/1475م

دانشنامه جهان یک کتاب چنددانشی است که توسط غیاث الدین امیران حسینی اصفهانی به زبان فارسی تالیف شده است. وی دانشنامه خود را به سلطان میرانشاه بن امیر تیمور تقدیم کرده است. این سلطان از سال 864ق حاکم گرگان و مازندران بوده است.

این دانشنامه دارای 298 صفحه، ده فصل، بیست اصل، چهار نتیجه و خاتمه است. در اصل بیستم، سه صفحه و نیم کتاب، در باب پیدا شدن آب چشمه و آب کاریز و آب چاه، کشف آب های زیرزمینی نگاشته شده است. این کتاب نشان می دهد که ایرانیان در قرون وسطی در کاوش آب های زیرزمینی و کشف رگه های آبی در مناطق مختلف بسیار ماهر بوده اند.

دانشنامه جهان (دایره‌المعارف علوم طبیعی و تشریح) با تحقیق و تصحیح نیکی ایوبی زاده در 230 صفحه در سال 93 از سوی انتشارات کتابخانه مجلس منتشر شده است. نسخه خطی کتاب در انستیتو شرق شناسی علوم لنینگراد نگهداری می شود.

 

ادامه مطلب: بخش سوم از فصل دوم متون کهن کشاورزی ایران در بستر تاریخ